Search This Blog

Sunday, July 21, 2019

Jupiteri

Jupiteri është planeti i pestë nga dielli dhe është deri më tani planeti më i madh në Sistemin tonë Diellor. Ai është më shumë se dyfishi i të gjithë planetëve të tjerë të kombinuar sëbashku. Vorbullat dhe vijat e Jupiterit janë në fakt të ftohta: re me erë të përbëra prej amoniakut dhe ujit që pluskojnë në një atmosferë me hidrogjen dhe helium. "Njolla e Kuqe e Madhe" ikonë e Jupiterit është një stuhi gjigande më e madhe sesa Toka që ka vazhduar me vrull prej qindra vitesh.

Jupiteri rrethohet nga 79 hëna të njohura. Por, shkencëtarët janë më të interesuar në "satelitët Galelian" që përfshijnë katër hënat më mëdha të zbuluara nga Galileo Galilei në vitin 1610 dhe ato janë: Io, Europa, Ganymede dhe Callisto. Jupiteri ka gjithashtu edhe disa unaza, por sikundër unazat e famshme të Saturnit, ato të Jupiterit janë shumë të zbehta dhe të përbëra prej pluhurit dhe jo akullit.

• Madhësia dhe distanca.

Me një rreze prej 69, 911 kilometra, Jupiteri është 11 herë më i gjerë sesa Toka. Nëse Toka do të ishte sa një monedhë, Jupiteri do të ishte afërsisht sa një top basketbolli. 

Nga një distancë mesatare prej 778 milionë kilometrash, Jupiteri është 5.2 njesi astronomike larg nga dielli. Një njesi astronomike është sa distanca e Diellit nga Toka. Nga kjo distancë, rrezeve të Diellit iu duhen 43 minuta udhëtim nga Dielli te Jupiteri. 

• Orbita dhe rrotullimi.

Jupiteri ka ditën më të shkurtër në Sistemin Diellor. Një ditë në Jupiter është vetëm rreth 10 orë (që është pra, koha që i duhet atij për t'u rrotulluar një herë rreth vetes) dhe ai bën një rrotullim të plotë përreth Diellit në rreth 12 vite tokësore.

Ekuatori i tij ka pjerrësi vetëm 3 gradë, kjo do të thotë se Jupiteri rrotullohet pothuajse djathtas lart dhe nuk ka stinë ekstreme siç kanë planetet e tjerë. 

• Formimi 
Jupiteri mori trajtën e tin kur pjesa tjetër e Sistemit Diellor u formua 4.5 miliardë vite më parë, graviteti tërhoqi vorbullën e gazit dhe pluhurit për t'u bërë ky gjigand i gaztë. Ai mori shumicën e pjesës së mbetur pas formimit të Diellit. Në fakt, Jupiteri ka të njëjtët përbërës që kanë yjet, por ai nuk j bë mjaftueshëm masiv për t'u ndezur. 

Rreth 4 miliardë vite më parë ai u vendos në këtë pozicion që është aktualisht pra, në pjesën e jashtme të Sistemit Diellor. 

• Struktura

Përbërja e Jupiterit është e ngjashme me atë të Diellit, më së shumti hidrogjen dhe helium. Thellë në atmosferë presioni dhe temperatura rriten duke kompresuar gazin e hidrogjenit në lëng. Kjo bën që Jupiteri të ketë oqeanin më të madh në Sistemin Diellor, por një oqean të përbërë prej hidrogjenit në vend të ujit. Shkencëtarët mendojnë se në thellësi, ndoshta në gjysmën e rrugës për në qendren e planetit presioni bëhet aq i madh sa elektronet largohen nga atomet e hidrogjenit lëngun në një përcjellës të rrymës elektrike si metalet. Rrotullimi i shpejtë i Jupiterit mendohet që sjellë korrente elektrike në këtë zonë, duke gjeneruar fushën e fuqishme magnetike të planetit. Është akoma e paqartë nëse thellë poshtë Jupiteri ka në qender një bërthamë të ngurtë apo është një lloj "supe" e trashë, super e nxehtë dhe e dendur. Atje thellë mund të jetë më shumë se 50,000 gradë celsius, e përbërë më se shumti nga hekuri dhe minerale silikatesh (të ngjashme me kuarcin). 

• Sipërfaqja

Si një gjigand i gaztë, Jupiteri nuk ka një sipërfaqe të vërtetë. Planeti është më së shumti një vorbull gazesh dhe lëngjesh. Ndërkohë që një anije hapësinore nuk do të kishte se ku të ulej, sidoqoftë nuk do mundte as të fluturonte përmes tin pa u dëmtuar. Presioni dhe temperatura ekstreme thellë brenda planetit do të bënte që anija kozmike në përpjekje për të fluturuar brenda planetit, të përplasej, shkrihej dhe të abullonte.

• Atmosfera

Aparenca e Jupiterit është një tapiceri shumëngjyrëshe me shirita resh dhe njollash. Planeti i gaztë ka gjasa të ketë tre shtresa të dallueshme resh në "qiejt"  që të marra sëbashku shtrihen rreth 71 kilometra. Shtresa e sipërme ka mundësi të jetë e përbërë nga akulli i amoniakut ndërkohë që shtresa e mesme ka gjasë të përbëhet nga kristalet e ammonium hydrosulfide dhe shtresa më e brendshme nga akulli i ujit dhe avulli. 

Ngjyrat e gjalla që ju shikoni në brezin e trashë përreth Jupiterit mund të jenë shtëllunga squfuri dhe gazesh me përbërje fosfori që ngrihen nga brendshmëria e nxehtë e planetit. Rrotullimi i shpejtë i tij krijon rryma të forta duke i ndarë kështu retë në rripa të errët dhe në zona të ndritshme përgjatë shtrirjeve të gjata. 

Pa asnjë sipërfaqe solide që t'i ngadalësojë, njollat e Jupiterit mund të qëndrojnë për shumë vite. Jupiteri i stuhishëm është i përfshirë nga më shumë një duzinë erërash të përhapura, disa nga të cilat arrijnë 539 kilometra për orë në ekuator. "Njolla e Kuqe e Madhe" që është një vorbull ovale resh sa dy herë gjerësia e Tokës, ka qenë vëzhguar në planetin e gaztë për më shumë se 300 vite. Kohët e fundit tre njolla më të vogla u bashkuan për të formuar "Njollën e Kuqe të Vogël"  që është sa gjysma e njollës së madhe. Shkencëtarët ende nuk e dinë nëse këto njolla ovale si dhe shiritat që qarkojnë planetin janë të cekëta apo të rrënjosura thellë në brendësinë e planetit. 

• Potenciali për jetë

Mjedisi në Jupiter është ndoshta i papërshkueshëm për të mbështetur jetën siç e njohim ne. Temperatura, presioni dhe materialeg që karakterizojnë këtë planet ka shumë mundësi që të jenë tepër ekstreme dhe të dhunshme për organizimat që të përshtatën. 

Ndërkohë që planeti Jupiter është një i  papërshtatshëm që gjallesat të zhvillohet, e njëjta gjë nuk mund të thuhet për shumë hëna të tij. Europa është një nga vendet më të mundshme për të gjetur jetë përtej Tokës në Sistemin Diellor. Ka prova të një oqeani të madh poshtë kores së saj të akullt, ku ndoshta jeta mund të suportohet. 

• Hënat

Me katër hëna të mëdha dhe shumë të tjerë të vogla, Jupiteri formon një lloj sistemi të vogël.  Ai ka 79 hëna të konfirmuara. 

Hënat më të mëdha të tij: Io, Europa, Ganymede dhe Callisto kanë qenë vëzhguar për herë të parë nga Galileo Galilei në vitin 1610 duke përdorur një version të hershëm teleskopi. Këto katër hëna sot njihen si satelitët Galelian dhe janë disa nga destinacionet më të mahnitshme në Sistemin tonë Diellor. Io është trupi me aktivitetin më të madh vullkanik në Sistemin Diellor. Ganymede është hëna më e madhe madje edhe më e madhe sesa planeti Mërkur. Krateret e pakta të vogla të Callistos tregon për një aktivitet të vogël në sipërfaqe. Një oqean me ujë me përbërësit e duhur për jetën mund të shtrihet poshtë kores së akullt të hënës Europa.  

• Unazat

Të zbuluara në vitin 1979 nga anija hapësinore "Voyager 1" e NASA-s, unazat e Jupiterit ishin një surprizë sepse ato përbëhen nga grimca të vogla të errëta që janë të vështira për t'u parë përveç se kur ndriçohen nga prap prej diellit. Të dhënat nga anija hapësinore "Galileo" tregojnë se sistemi i unazave të Jupiterit mund të jenë formuar nga pluhuri i mbetur prej përplasjeve të meteroideve të vogla ndërplanetare me hënat e brendshme të vogla të planetit gjigand. 

• Magnetosfera

Magnetosfera joniane është zona në hapësirë e influencuar prej fushës së fuqishme magnetike të Jupiterit. Ajo përhapet nga 1 në 3 milion kilometra në drejtim të Diellit (ose 7 deri në 21 here sa diametri i vetë Jupiterit) dhe më pas reduktohet në një bisht e ngjashme me formën e larvave që zgjatet në më shumë se 1 miliardë kilometra pas Jupiterit dhe arrin deri në orbitën e Saturnit. Fusha e tij magnetike e pamasë është 16 deri 54 herë më e fuqishme se e Tokës. Ajo rrotullohet bashkë planetin dhe mbledh grimca që kanë ngarkesë elektrike. Afër planetit, fusha magnetike kap një mori grimcash të ngarkuara dhe i përshpejton ato me energji shumë të lartë, duke krijuar një rrezatim intensiv që bombardon hënat e brendshme dhe mund të dëmtojë anijet hapësinore. 

Fusha magnetike e Jupiterit shkakton gjithashtu disa nga aurorat më spektakolare të Sistemit Diellor në polet e planetit.

Referenca:

https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth/

Monday, July 15, 2019

Pse nuk kanë evoluar të gjithë primatët në njerëz?


Ndërkohë  qëne kemi emigruar përreth globit, duke shpikur agrikulturën dhe duke vizituar hënën, shimpanzetë, kushërinjtë tanë më të afërt të gjallë qëndrojnë në pemë ku ushqehen me fruta dhe gjuajnë majmunë.

Shimpanzetë modern kanë qenë në Tokë shumë kohë më parë se njerëzit modern (më pak se 1 milionë vite më parë, krahasuar me 300,000 vite më parë për Homo Sapiensin), por ne kemi qenë në degë të ndara evolutive prej 6 ose 7 milion vitesh. Nëse ne i mendojmë shimpanzetë si kushërinjtë tanë, atëherë paraardhësi jonë i përbashkët më i fundit do të ishte si një stër-stërgjyshe me vetëm dy pasardhës që jetojnë.

Por, pse njëri nga pasardhësit e saj evolutiv u bë më i suksesshëm sesa tjetri?

"Arsyeja se pse primatët e tjerë nuk janë duke evoluar në njërëz është se ata janë mirë kështu siç janë," thotë për revistën "Live Science"  paleontologia Brianna Pobiner. Të gjithë primatët që jetojnë sot, duke përfshirë gorillat e malit në Uganda, majmunët "howler" në Amerikë dhe lemurët në Madagaskar kanë provuar se ata mund të lulëzojnë në mjediset e tyre natyrore.

"Evolucioni nuk është një progresion," thotë Lynne Isbell që është profesore e antropologjisë në Universitetin Davis të Kalifornisë. "Ka të bëjë me faktin se sa mirë arrijnë të përshtaten organizmat në mjediset e tyre aktual." Në sytë e shkencëtarëve që studiojnë evolucionin, njerëzit nuk janë "më të evoluar" sesa primatët e tjerë dhe sigurisht, nuk e kanë fituar të ashtuquajturën lojë evolutive. Ndërkohë që përshtatshmëria e skajshme i lejon njerëzit që të manipulojnë mjedise shumë të ndryshme për t'u përputhur me nevojat tona, kjo aftësi nuk është e mjaftueshme për t'i vendosur njerëzit në maje të shkallës evolutive.

Merr si shembull milingonat. "Milingonat janë po aq ose më shumë të suksesshme sesa jemi ne," thotë Isbell për Live Science. "Ka shumë më shumë milingona në botë sesa ka njerëz dhe ato janë të përshtatura mirë me vendin ku jetojnë."

"Ne kemi idenë se qenia më e përshtatur është ajo më e forta ose më e shpejta, por ajo që ti në të vërtetë duhet të bësh për të fituar lojën evolutive është të mbijetosh dhe të riprodhohesh," thotë Pobiner.

Divergjenca e paraardhësve tanë nga paraardhësit e shimpanzeve është një shembull i mirë. Ndërkohë që ne nuk kemi rregjistrime të plota të fosileve për njerëzit dhe shimpanzetë, shkencëtarët kanë prova fosilesh të kombinuara me prova gjenetike dhe të dhëna të sjelljes të grumbulluara tek primatët që jetojnë për të mësuar rreth specieve që nuk ekzistojnë më, por pasardhësit e të cilëve do të bëheshin njerëz ose shimpanze.

Shkencëtarët mendojnë se paraardhësit e njerëzve filluan të dallonin veten e tyre prej paraardhësve të shimpanzeve kur ata filluan të shpenzonin më shumë kohë në tokë. Ndoshta paraardhësit tanë po shikonin për ushqime ndërkohë që eksploronin habitate të reja, tha Isbell.

"Stërgjyshët tanë më të hershëm që divergjuan prej paraardhësve tanë të përbashkët me shimpanzenë , duhet të kenë qenë të aftë edhe për t'u ngjitur në pemë edhe për të ecur në tokë," vazhdon antropologia Isbell. Ka qenë më së fundmi, mbase 3 milion vite më parë që këmbët e këtyre paraardhësve filluan të rriteshin më të gjata dhe gishtërinjtë e tyre të mëdhenj u drejtuan, duke i lejuar ata të bëheshin më së shumti këmbësorë gjatë gjithë kohës.

"Disa ndryshime në përzgjedhjen e habitatit  ka mundësi të ketë qenë ndryshimi i parë më i dallueshëm në sjellje," "Që bipedalizmi (të ecurit në dy këmbë) të vazhdojë, paraardhësit tanë duhet të kenë shkuar në habitate që nuk kanë pasur pyje të dendura afër. Kështu që ata duhej të udhëtonin më shumë në këmbë në vende ku pemët ishin më shumë të përhapura."

Pjesa tjetër i takon historisë evolutive të njeriut. Ndërsa sa takon shimpanzeve, thjesht se ata qëndrojnë në pemë nuk do të thotë se kanë ndaluar së evoluari. Një analizë gjenetike e publikuar në vitin 2010 sugjeron se paraardhësit e tyre u ndanë nga paraardhësit e bonobove 930,000 vite më parë dhe paraardhësit e tre nënspecieve që jetojnë, divergjuan 460,000 vite më parë. Shimpanzetë qëndrore dhe lindore u bënë specie të ndryshme vetëm 93,000 vite më parë.

"Ata qartësisht po bëjnë një punë të mirë në të qenurit shimpanze," thotë Pobiner. "Ata janë akoma përreth nesh dhe përsa kohë ne nuk shkatërrojmë habitatin e tyre, ata ndoshta do të jenë akoma" për shumë vite në të ardhmen.

Referenca:
https://www.google.com/amp/s/amp.livescience.com/32503-why-havent-all-primates-evolved-into-humans.html

Origjina e jetës: Peptidet mund të formohen pa aminoacidet.


Sipas një studimi, peptidet, një nga blloqet themelore të jetës, mund të formohen nga prekursorët e aminoacideve nën kushtet primordiale të Tokës.

Ky zbulim, i publikuar në revistën Natyrë, mund të jetë një nga pjesët që mungon në çështjen se si është formuar jeta në Tokë.

"Peptidet, të cilat janë vargje aminoacidesh, janë absolutisht thelbësore për të gjithë jetën në Tokë. Ato përbëjnë bazën e proteinave, të cilat shërbejnë si katalizatorë për proceset biologjike, por ato vetë kanë nevojë për enzimat që të kontrollojnë formimin e tyre", tha Dr. M. Powner.

Shkencëtarët kanë demonstruar se prekursorët e aminoacideve mund të kthehen në mënyrë përzgjedhëse në peptide në mjedis ujor, duke përfituar nga reaktiviteti i tyre me ndihmën e molekulave që ishin prezent në mjediset primordialë.

"Shumë hulumtues janë përpjekur të kuptojnë se si janë formuar fillimisht peptidet për të ndihmuar në zhvillimin e jetës, por thuajse të gjithë janë përqendruar tek aminoacidet, ndërsa reaktiviteti i prekursorëve të tyre është neglizhuar", thotë Dr. Powner.

Prekursorët aminonitrilë kërkojnë kushte të ashpra, mjedis të fortë acid ose alkalin, për të formuar aminoacidet. Dhe më pas aminoacidet duhet të rienergjizohet për të prodhuar peptidet. Hulumtuesit gjetën një mënyrë për t'i tejkaluar të dy këto hapa duke i formuar peptidet direkt nga aminonitrilet e pasura me energji.

Ata gjetën se aminonitrilet kanë një reaktivitet të brendshëm për të arritur formimin e lidhjeve peptide në ujë më me lehtësi se sa aminoacidet.

"Sinteza e kontrolluar, në përgjigje të një stimuli mjedisor ose të brendshëm, është një element thelbësor në rregullimin metabolik, kështu që mendojmë se sinteza e peptideve mund të ketë qenë pjesë e një cikli natyror që ndodhi që fazat e para të evolucionit të jetës", tha Dr. Powner.

Ky zbulim mund të jetë i dobishëm për kiminë sintetike duke qenë se lidhja amide është thelbësore për shumë materiale sintetike komerciale, komponime bioaktive dhe farmaceutike.

Referenca: https://www.ucl.ac.uk/news/2019/jul/origin-life-insight-peptides-can-form-without-amino-acids

Wednesday, July 10, 2019

Si munden pemët të shpëtojnë klimën?

Laboratori "Crowther" në ETH Zurich investigon zgjidhje për ndryshimet klimatike të bazuara në natyrë. Në studimin e tyre të fundit hulumtuesit treguan për herë të parë se në cilën pjesë të botës pemët e reja mund të rritën dhe se sa shumë karbon ato mund të grumbullojnë.

Ripyllëzimi i një zone me përmasat e ShBA-së.

Hulumtuesit perllogarisin se nën kushtet aktuale të klimës, toka në planetin tonë mund të suportojë 4.4 miliardë hektarë me pemë. Kjo do të thotë 1.6 miliardë më shumë se sa ekzistojnë aktualisht. Nga këto 1.6 miliardë hektarë, 0.6 miliardë plotësojnë kriterin që mos përdoren prej njerëzve (pra toka pa aktivitet njerëzor). Kjo do të thotë se një zonë me madhësinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës është e disponueshme për t'u ripyllëzuar. Ndërkohë që pyjet e reja do të maturohen ato mund të magazinojnë 205 miliardë ton karbon: pra rreth dy të tretat e 300 miliardë ton karboni që ka qenë çliruar në atmosferë si rezultat i aktivitetit njerëzor që nga Revolucioni Industrial.
Prof. Thomas Crowther që është bashkëautor i studimit dhe themelues i laboratorit Crowther në ETH Zurich thotë: "Ne të gjithë e dinim se restaurimi i pyjeve mund të luante një rol në ndalimin e ndryshimeve klimatike, por ne nuk e dinim në të vërtetë sesa impakt të madh do të kishte. Studimi jonë tregon qartë se restaurimi i pyjeve është zgjidhja më mirë e mundshme aktualisht për ndryshimet klimatike. Por, ne duhet të veprojmë shpejt sepse pyjet e reja duan dekada që të maturohen dhe të arrijnë potencialin e tyre të plotë si një burim natyror i magazinimit të karbonit."

Rusia është më e përshtatshme për ripyllëzimin.

Studimi tregon se cilat pjesë të botës janë më të përshtatshme për restaurimin e pyjeve. Potenciali më i madh mund të gjendet në vetëm gjashtë shtete: Rusia ( 151 milionë hektarë); ShBA-ja (103 milionë hektarë); Australia (58 milionë hektarë); Brazili (49.7 milionë hektarë); dhe Kina (40.2 milionë hektarë).

Referenca:
https://ethz.ch/en/news-and-events/eth-news/news/2019/07/how-trees-could-save-the-climate.html

Sunday, July 7, 2019

Largimi i dioksidit të karbonit nga atmosfera nëpërmjet shndërrimit të tij në pjesë për makinat.


Gjithë ai dioksid karbonit i tepërt në atmosferë mund të jetë i dobishëm për diçka të re. Në një proçes të përshkruar këtë jave në American Chemical Society gjatë mbledhjes në Boston (Massachusetts) tregohet se karboni i çliruar në atmosferë është kapur në nanofibra shume te vogla qe jane lende e pare për të ndërtuar pjesët përbërëse të avionëve, pajisjeve për fitness dhe në pjesët përbërëse të makinave të garës.
Një ekip i drejtuar nga Stuart Licht në Universitetin e Washington DC ka projektuar një proçes që e kap karbonin nga ajri duke e shnderruar ne nje produkt, per te cilin Licht pretendon se mund të shitet me një çmim më të lartë se sa kostoja e prodhimit të tij.
Fibrat e nanokarbonit mund të shiten deri në 25,000 dollarë për ton, por duke i prodhuar këto fibra me këtë proçes mund të kushtojë vetëm 1,000 dollarë për ton, sipas llogaritjes së ekipit të hulumtuesve.
Teknika funksionon në një qelizë elektrolitike, në të cilën karboni atmosferik shpërbëhet dhe shndërrohet në karbonat litiumi, i cili është një kimikat industrial i zakonshëm .
Nanofibrat rriten në fije që duken si lesh çeliku në elektrodat e përbëra prej çelikut, ku ndodhen sasi të vogla nikeli, kobalti ose bakri.
Deri më tani përpjekjet e ekipit për të përshkallëzuar rritjen e nanofibrave nuk kanë hasur në asnjë pengesë.
Rryma elektrike që duhet marrë nga burime konvencionale mund ta ulë potencialin e thithjes së karbonit nga atmosfera me këtë teknikë, por Licht e ka provuar me sukses këtë teknikë edhe me energji diellore.
Në teori, nëse kjo teknikë shtrihet në shkallë të gjerë mund të ketë një ndikim shumë të madh për të luftuar ndryshimet klimatike dhe sipas llogaritjeve të Licht me një zone me pak se 10% të shkretëtirës së Saharasë për energji elektrike mund të ulet niveli i dioksidit të karbonit në nivelit e kohës para-industriale në vetëm 10 vjet.
Gjithsesi, kritikat e skeptikeve nuk kanë munguar, të cilët e kaene quajtur këtë iniciative inovative të Licht si "pikëpamje e guximshme", sepse jo të gjithë besojnë se mund të jetë efektive.
Ken Caldeira nga Instituti Shkencor Carnegie në Stanford të Kalifornisë thotë "Jam ekstremisht skeptik për këto pretendime dhe do të surprizohesha shume nëse ata ia kanë arritur vërtetë kësaj".
Nate Lewis nga Instituti i Teknologjise në Kaliforni në Pasadena thotë se kufizimi i zbatimit të kësaj teknike në shkallë të gjerë është për faktin se dioksidi i karbonit duhet të jetë i çliruar pikërisht në vendin ku ndodhen pajisjet kapëse të gazit.
Të kapësh dioksidin e karbonit me efikasitet të lartë nga atmosfera në një zonë të dendur do të thotë se më shumë gaz duhet të çlirohet në vetëm disa orë në një vend tjetër dhe do të kërkojë më shumë kohë se sa është llogaritur nga Licht dhe ekipi i tij.
Sidoqoftë, Licht dhe ekipi i tij nuk kanë plane për ta përshtatur këtë teknikë për një zgjerim në shkallë globale dhe tregtare, si dhe deklaron se ai është i interesuar vetëm për të zhvilluar shkencen fondamentale që është e përfshirë në këtë eksperiment.

Përse shumica e njerëzve kanë 23 çifte kromozomesh?

Nëse pyesni gjeneticistët për numrin magjik ata të gjithë do të përgjigjen se është numri 46. Pse 46? Sespe ky është numri total i kromozomeve i gjetur në pothuajse çdo qelizë te njerëzit, ose 23 çifte më saktë. Dhe këto struktura të vogla të ngjashme me fijet paketojnë të gjithë informacionin se kush je ti dhe se çfarë të bën ty unik.

ADN-ja dhe kromozomet.

Për të kuptuar se çfarë janë kromozomet duhet më parë të dime se çfarë është ADN-ja. Formalisht njihet si acidi dezoksiribonukleik, ADN-ja është një molekulë komplekse e gjetur në të gjitha bimët dhe kafshët. Ajo mbart të gjithë informacionin e nevojshëm për një organizëm që të vazhdojë, të zhvillohet dhe riprodhohet. ADN-ja është gjithashtu mënyra kryesore për të kaluar informacionin e trashëgueshëm. Në proçesin e njohur si riprodhim një pjesë e ADN-së kalohet nga prindërit te fëmijët. Shkurt ADN-ja është ajo që tregon historinë e biologjisë tënde plotësisht unike.
Siç mund t'a imagjinosh ajo duhet të jetë shumë e gjatë për të mbajtur të gjithë ato të dhëna aq të rëndësishme. Dhe në fakt është: nëse ti e shtrin të gjithë gjatësinë e ADN-së ajo do të jetë rreth dy metra e gjatë dhe nëse bën sëbashku ADN e të gjitha qelizave ti do të kesh një zinxhir sa rreth dy herë diametri i Sistemit Diellor.
Fatmirësisht qelizat janë mjaft të zgjuara dhe kanë një mënyrë gjeniale për të paketuar të gjithë informacionin në një parcelë me hapësirë efiçente, duke e futur atë në kromozome.
Fjala kromozom rrjedh nga gjuha greke ku fjala "chroma" do të thotë "ngjyrë" dhe fjala "soma" do të thotë "trup". Kromozomi është struktura e qelizës që shkencëtarët mund t'a dallojnë nëpërmjet një mikroskopi duke shënjuar atë me anë të ngjyruesve. Ai përmban proteina dhe ADN-në.
Për të qenë të saktë secili kromozom përmban ekzaktësisht një molekulë ADN-je, pra atë shiritin e gjatë gjenetik të informacionit i cili është i mbështetur ngjeshurazi  përreth një proteinë të quajtur "histone" e cila vepron si një bobinë që me efiçencë mbledh bashkë të gjithë gjatësinë e molekulës së pasur me informacion, në një përmasë dhe formë që të përshtatet brenda bërthamës së qelizës. Çdo qelizë e njerëzve ka 23 çifte kromozome ose në total 46, përveç spermës dhe vezës që kanë 23 kromozome.

Pse 23 çifte?

Ky numër nuk është universal për të gjitha gjallesat. Edhe pse njerëzit janë specie "diploide" që do të thotë se shumica e kromozomeve janë në sete  të quajtura çifte homologe. Shumë kafshë dhe bimë janë gjithashtu "diploide", por jo të gjitha kanë në total 46 kromozome. Mushkonjat përshëmbull kanë gjashtë, bretkosat kanë 26 dhe karkalecat e detit kanë 508 kromozome.
Por, përse njerëzit kanë 23 çifte? Kjo ka ndodhur gjatë evolucionit. "Njerëzit kanë 23 çifte kromozomesh ndersa pjesëtarët e tjerë të "the great apes" (që përfshijnë shimpanzetë, bononotë, gorillat dhe orangutangët) kanë 24," thotë profesor doktori Belen Hurle. "Kjo për shkak se në linjën evolutive të njerëzve dy kromozome të paraardhësve tanë u bashkuan në telomere për të prodhuar kromozomin 2 të njeriut. Kështu pra, njerëzit kanë një çift më pak kromozomesh. Ky është një nga ndryshimet më kryesore midis nesh dhe "kushërinjve" tanë më të afërt."
Tani le t'i rikthehemi çështjes së spermës dhe vezës: këto qeliza kanë vetëm një kromozom homolog dhe janë konsideruar si "haploide". Dhe ja arsyeja: kur sperma dhe veza bashkohen ato kombinojnë materialin e tyre gjenetik për të formuar një set të plotë kromozomesh diploide. Dhe nëse e mendon mirë, kjo duket me shumë kuptim. Pra, do të thotë se secili prind kontribuon me një homolog në çiftin e kromozomeve homologe te qelizat e fëmijës së tyre.

Tepër shumë ose tepër pak kromozome.

Tani ti e di nga librat shkollor se një njeri i shëndetshëm është kur ka 23 çifte kromozomesh në pothuajse çdo qelizë të trupit. Por jeta nuk është gjithmonë si një libër shkolle. Çfarë ndodh nëse diçka shkakton zhvillimin e më shumë ose më pak kromozomesh? Një shtim ose pakësim të tyre  nga standardi 46 (që quhet aneuploidy) ndodh ose gjatë formimit të qelizave riprodhuese në formimin e hershëm të fetusit ose në çdo qelizë tjetër të trupit pas lindjes.
Një nga format e njohura të aneuploidy është "trisomy" që është prezenca e një kromozomi më tepër në qelizë. Një nga rezultatet e mirënjohura të trisomisë është sindroma "down", që është një situatë e shkaktuar nga tre kopje të kromozomit 21 në secilën qelizë. Kjo çon në një numër total prej 47 kromozomesh.
Humbja e një kromozomi në një qelizë është e quajtur "monosomy" dhe përshkruan situatën në të cilën njerëzit kanë vetëm një kopje të një kromozomi specifik për qelizë. Sindroma "Turner" konsiderohet si një formë e monosomisë.
Ka edhe variante të tjera të aneuploidy që në raste ekstreme mund të kompromentojnë jetën e njeriut.

Referenca:
https://science.howstuffworks.com/life/genetic/23-pairs-chromosomes.htm

Thursday, July 4, 2019

Epigjenetika: përkufizimi dhe shembujt.

Epigjenetika fjalë për fjalë do të thotë "sipër" ose "në maje" të gjenetikës. I referohet modifikimeve të jashtme në ADN që "ndezin" ose "fikin" gjenet. Këto modifikime nuk ndryshojnë sekuencat e ADN-së, por  në fakt ato ndikojnë në mënyrën sesi qeliza do t'i lexojë gjenet.
Ndryshimet epigjenetike  ndikojnë në strukturën fizike të ADN-së. Një nga shembujt e ndryshimeve epigjenetike është "metilimi" i ADN-së që është shtimi i një grupi metili ose i një "kapaku kimik", në një pjesë të molekulës së ADN-së dhe shërben për të penguar gjene të caktuara që të shprehen.
Një shembull tjetër është modifikimi i histoneve. Histonet janë proteina me të cilat ADN-ja mbështillet përreth. (Pa histone ADN-ja do të ishte tepër e gjatë për të qenë e përshtatshme në brendësinë e qelizës.) Por, nëse histonet e ngjeshin fort ADN, atëherë kjo e fundit nuk mund të "lexohet" nga qelizat. Modifikimet që balancojnë histonet mund t'a bëjnë ADN të aksesueshme për proteinat që "lexojnë" gjenet. 
Epigjenetika është arsyeja se pse qelizat e lëkurës duken ndryshe nga qelizat e trurit ose të muskujve. Të treja këto qeliza përmbajnë të njëjtën ADN, por gjenet e tyre janë të shprehura ndryshe ("ndizen" ose "fiken") dhe kjo çon në formimin e llojeve të ndryshme të qelizave.

Trashëgimia epigjenetike.

Mund të jete e mundshme që ndryshimet epigjenetike të kalohen në gjeneratat e ardhshme, nëse këto ndryshime ndodhin në spermë dhe vezore. Shumica e ndryshimeve epigjenetike që ndodhin në spermë dhe vezore shuhen në momentin kur të dyja kombinohen për të formuar vezën e fertilizuar, në një proçes të quajtur "riprogramim". Ky riprogramin i lejon qelizat e fetusit që "t'ia nisë nga e para" dhe të bëjë ndryshimet e veta epigjenetike. Por, shkencëtarët mendojnë se disa ndryshime epigjenetike të spermës dhe vezores së prindërve mund t'i shmangen proçesit të riprogramimit  dhe të kalojnë në gjeneratat e ardhshme. Sidoqoftë, kjo nuk është provuar ende.

Epigjenetika dhe kanceri.

Shkencëtarët mendojnë se epigjenetika mund të ketë rol në zhvillimin e disa lloje kanceri. Përshëmbull një ndryshim epigjenetik që hesht gjenin shtypës për tumorin, pra, gjenin që mban nën kontroll rritjen e qelizës, mund të çojë në një rritje të pakontrolluar qelizore. Një tjetër shembull mund të jetë edhe ndryshimi epigjenetik që "fik" gjenet të cilat ndihmojnë në riparimin e ADN-së, duke rezultuar kështu në një rritje të ADN-së së dëmtuar, e cila nga ana e saj rrit rriskun e kancerit.

Referenca:
https://www.livescience.com/37703-epigenetics.html

Si alkimia shtroi rrugën për kiminë?

Alkimia në thelb ka qenë mjeti i mendjeve kureshtare për të eksploruar mënyrën se si bota funksiononte në përpjekje për të deshifruar funksionet e natyrës dhe për t'i përdorur ato për qëllime të ndryshme. Për t'i arritur këto, alkimistët teorizonin se ishte e nevojshme të pastronin shpirtin, trupin dhe mendjen.

• Kthimi i plumbit në ar.

Njerëzit që praktikonin alkiminë kërkonin në dy mënyra: a) të gjenin eliksirin që shpresonin të kuronte të gjitha llojet e sëmundjeve dhe b) të kthenin metalet bazë (si plumbi) në metale të çmuara (si ari) nëpërmjet një substance që nuk është gjetur, të quajtur "guri filozofik". "Praktikisht kinezët ishin fillimisht të interesuar e pastaj edhe europianët" thotë Peter Maxwell-Stuart që jep mësim në histori në universitetin St. Andrews në Skoci.

Që nga shekulli i parë i erës sonë, kinezët dhe indianët kanë praktikuar alkiminë thotë Maxwell-Stuart. Ndërsa europianët gjerësisht e kanë praktikuar gjatë Kohës se Mesjetës (afërsisht nga viti 1,000 deri në vitin 1,500 të erës sonë) dhe madje edhe në shekullin XVIII.
"Popullariteti e saj u zbeh gjatë shekullit të XIX, por vazhdoi të mbijetonte dhe madje të praktikohej edhe gjatë shekullit të XX gjithashtu," shtoi ai.

Me kazanët që zienin dhe me kontenierë të ngatërruar metalesh, alkimistët shfaqnin një dëshirë për eksperimente, një mentalitet "provo-gabo" që eksploronin shumë disiplina me shpresën se do të kuptonin ndërlikimet e natyrës nëpërmjet hulumtimeve. Alkimistët ishin të zotët në proçese kimike të tilla si, ngjyrat dhe parfumet dhe sigurisht ata gjetën mënyra për të ndryshuar vetitë e aliazheve të ndryshme.

Nuk kishte "Universitete Alkimie" për t'u aftësuar në këtë fushë, por njohuritë e alkimistëve mjeshtër transferohej në mënyrë sekrete. Dhe për shkak se dija mbahej si shumë e fuqishme, alkimistët shkruanin në simbole të panjohura, kode dhe metafora për të mbrojtur idete dhe të dhënat e tyre.

Nga alkimia në kimi.

Fizikani zviceran, Paracelsus ka qenë një alkimist i famshëm në shekullin e XVI . Pjesërisht profet, pjesërisht metalurg dhe doktor ai u bë i njohur si toksikologu i parë në botë për shkak se ai kuptoi korrelacionin midis dozës dhe toksicitetit, që helmi në doza të vogla mund të jetë i dobishëm për njerëzit ndërsa në doza të mëdha mund të jetë fatal. Në punimin e tij Paracelsus i dha jetë konceptit të bërjes së diagnozës klinike mjeksore dhe pastaj trajtimit të sëmundjeve me medikamente specifike.

Në shekullin XVII, shpikësi britanik, shkencëtari dhe filozofi, Robert Boyle dëshironte të gjente sekretin e "gurit filozofik" që në traditën alkimiste ishte forca më e pushtetshme në natyrë. Ky pushtet, mendonte ai se mbante të gjithë sekretet e Universit. Edhe pse Boyle është sot i mirënjohur si pionieri i metodës shkencore dhe për ligjin e tij që mbart emrin e tij (ligji i Boyle-it që thotë se vëllimi i një gazi varion në mënyrë proporcionale me presionin), gjatë gjithë jetës ai ishte i dashuruar pas alkimisë.

Në të njëjtën kohë që Boyle punonte shumë, Isaac Newton, gjeniu që i dha formë ligjeve të gravitetit dhe optikës ishte aktivisht i përfshirë në alkimi. Për dekada me rradhë ai iu qep sekreteve të alkimisë që ai mbase i merrte si më themelore se gravitetin.

Me rrënjët e saj të ndara midis filozofikes, religjiozes, mistikes dhe kërkimeve shkencore, alkimia eventualisht ra në vorbullën e mendimit racional që u zhvillua gjatë Periudhës së Iluminizmit. Tendencat e saja sekrete filluan të ngjallnin dyshime. Kështu alkimia u la në harresë duke lënë pas një reputacion sharlatanizmi dhe mashtrimi.

Por, me eksperimentet dhe aplikimet e tyre legjitime në lidhje me kiminë, alkimistët kanë lënë tashmë gjurmët e tyre, duke shtruar rrugën për kiminë moderne.
"Eksperimentimi pothuajse në mënyrë të pashmangshme rezultonte në zbulimin e substancave deri atëherë të panjohura dhe të pakuptuara, fosfori është një shembull i dukshëm, pra kështu ky aspekt i alkimisë çoi në kiminë moderne," thotë Maxwell-Stuart.

Referenca:
https://science.howstuffworks.com/alchemy-to-chemistry.htm

Nëntë liqenet më të thella në botë.

9) Liqeni "Crater" (592 meter).

Liqeni Crater i pozicionuar në vargmalet Kaskade në Oregon është liqeni më i thellë në Shtetet e Bashkuara. Gjithashtu është një liqen relativisht i ri që është formuar rreth 7,700 vite më parë, kur një vullkan masiv i quajtur Mount Mazama ra në kolaps dhe u pasua nga një shpërthim. Zona ka qenë e populluar nga njerëzit gjatë asaj kohe dhe përgjithësisht besohet se gojëdhënat e indianëve të krahinës Klamath për sa i përket krijimit të liqenit reflektojnë një shpjegim mitologjik, por dhe autentik të shpërthimit dhe kolapsit.
Vizitorët e liqenit befasohen nga ngjyra e pazakontë blu e thellë që vjen për shkak të thellësisë dhe qartësisë së ujit, i cili mbart shumë pak sedimente sepse vjen më së shumti prej shirave.

8) Liqeni i Madh Slave (614 meter).

Liqeni i Madh Slave në Territoret Veriperëndimore të Kanadasë është i emëruar sipas një grupi indianesh Athabascan-folës të quajtur Slave. Është liqeni më i thellë dhe i dyti më i madh në Kanada. Yellowknife, kryeqyteti i Territoreve Perëndimore, shtrihet në brigjet veriore të këtij liqeni. Ashpërsia e klimës veriore bën që zona të jetë shumë pak e banuar (Yellowknife është qyteti më i madh në Territoret Veriperëndimore të Kanadasë dhe ka më pak se 20,000 banorë). Por, për ata pak njerëz që janë mjaftueshëm të fortë për të jetuar atje, ka edhe përfitime. Për afërsisht gjysmën e vitit, akulli në liqen është mjaftueshëm i trashë sa të mbajë kamionë dhe makina; çdo ditë në dimër disa qindra automjete marrin rrugën e shkurtër nga Yellowknife për në komunitetin Dettah nëpërmjet rrugës së akullt.

7) Liqeni Ysyk (668 metra).

I shtrirë 1,606 metra mbi nivelin e detit në malet Tien Shan të Kirgistanit, Liqeni Ysyk është një nga liqenet alpine më të mëdha të botës. Emri i këtij liqeni që vjen nga gjuha kirgistaneze "Ysyk-Köl" do të thotë "Liqen i Nxehtë" sepse nuk ngrin asnjëherë edhe pse temperaturat në dimër në këtë zonë arrijnë rregullisht –26°C. Shkencëtarët e shpjegojnë këtë me kripësinë e liqenit dhe me aktivitetin gjeotermal të zonës.
Ysyk-Köl ka qenë një vend i aktiviteteve njerëzore. Afër tij kanë qenë gjetur artifakte ari dhe bronzi që iu përkisnin Skifeve, të cilët ishin kolonë të hershëm në Kazakistan. Liqeni ka shërbyer gjithashtu edhe si një pikë ndalese e rëndësishme në "Rrugën e Mëndafshtë" dhe kanë qenë zbuluar vendbanime mesjetare në zonat e cekëta të liqenit në kohërat kur niveli i ujit ishte i ulët.

6) Liqeni Nyasa (706 metra).

Liqeni Nyasa është një liqen i gjatë dhe i hollë që shtrihet në më shumë se 560 kilometra përgjatë kufijve midis Mozambikut, Tanzanisë dhe Malavit (aty ku njihet edhe si Liqeni Malavi). Për shkak të gjatësisë, thellësisë dhe shtresëzimit të temperaturës krijon një numër mjedisesh radikalisht të ndryshme. Liqeni Nyasa ka një nivel jashtëzakonisht të lartë të biodiversitetit. Deri në 1,000 specie të ndryshme peshqish janë gjetur në liqen. Kjo do të thotë se ky liqen është shtëpia e rreth 15% e të gjithë specieve të peshqve në ujërat e ëmbla në Tokë. Shumica më e madhe e këtyre specieve i përkasin familjes "cichlid".

5) Liqeni O'Higgins/San Martin (836 metra).

I pozicionuar në një zonë shumë pak të populluar në Andet Patagoniane, ky liqen i quajtur O'Higgins në Kili dhe San Martin në Argjentinë është ndoshta më pak i njohuri në këtë listë. Ai ndodhet në kufirin Argjentinë-Kili dhe "ushqehet" nga akullnajat e Kilit. Ky liqen e merr karakteristikën e një përzierje ngjyre qumështi me blu dhe të jeshiltë nga përqendrimi i lartë i shkëmbinjve me fluorit që shpërndahet në ujë nga akullnajat.

4) Liqeni Vostok (900 metra).

Liqeni Vostok në Antarktidë është unik në këtë listë, kjo sepse ai është i groposur afërsisht 4 kilometra poshtë akullit. Është liqeni më i madh i njohur nënakullnajor. Që nga viti 1970 shkencëtarët kanë dyshuar prezencën e një mase të madhe uji të ëmbël të kapur poshtë akullit në atë zonë. Po nuk dihej deri në vitin 1996 kur hulumtuesit britanikë dhe rusë mundën të siguronin matje të sakta duke përdorur një radar që penetron akullin. Deri kohëve të fundit, aktiviteti biologjik në liqen ka qenë mister, perderisa nuk kishte asnjë mënyrë për të koleksionuar kampione ose të vendoseshin sensorë poshtë akullit.  Megjithatë, një zbulim i madh ndodhi në vitin 2012 kur një ekip hulumtuesish me sukses shpuan akullin deri te sipërfaqja e liqenit. Shkencëtarët  që studiuan kampionët kanë raportuar se kishin gjetur jetë bakteriale.
3) Deti Kaspik (1,025 metra).
Deti Kaspik që shtrihet midis maleve Kaukaz dhe Stepave të Azisë Qëndrore është trupi ujor më i madh në Tokë, plotësisht i kufizuar si dhe liqeni i kripur më i madh në botë. Shtrihet afërsisht 1,200 kilometra nga veriu në jug dhe ka një gjerësi prej 320 kilometrash. Një e treta e pjesës veriore të Kaspikut është mahnitshëm e cekët me një thellësi mesatare prej 6 metrash ndërsa një e treta më jugore e Kaspikut ka një thellësi mesatare prej rreth 300 metrash. Peshkimi komercial dhe turizmi në brigjet e Kaspikut luan një rol vital në ekonominë e shteteve përreth. Sasi të mëdha të naftës dhe gazit natyror janë ekstraktuar nga shtrati i detit Kaspik nëpërmjet platformave të vendosura në det të hapur.

2) Liqeni Tanganika (1,436 meter)

Liqeni Tanganika është liqeni u dytë më i madh me ujë të ëmbël në botë dhe i dyti më i thelli i çfarë do lloji. Ai ndodhet në kufirin midis Zambias, Burundit, Tanzanisë dhe Republikës Demokratike të Kongos. Po ashtu si liqeni Nyasa edhe ky është një liqen relativisht i gjatë dhe i ngushtë e me biodiversitet të jashtëzakonshëm. Që nga Epoka e Gurit komunitete njerëzish janë ushqyer në brigjet e këtij liqeni duke peshkuar. Por, praktikat moderne të peshkimit komercial, të prezantuar në vitin 1950, kanë ndikuar në problemin e mbipeshkimit në dekadat e fundit.

1) Liqeni Baikal (1,620 meter).

Liqeni Baikal në Siberi ka veçorinë e të qenurit edhe liqeni më i thellë në botë edhe liqeni më i madh me ujëra të ëmbla që mban më shumë se 20% të ujrave të ëmbla të pangrira në sipërfaqen e Tokës. Ai është gjithashtu edhe liqeni me ujra të ëmbla më i vjetër në botë me një moshë të përllogaritur nga 20 milion në 25 milion vjeç.
Ashtu si edhe liqenet e tjerë në këtë listë, Baikali është shtëpi për një numër të madh kafshësh dhe specie bimësh që nuk mund të gjenden diku tjetër. Një nga speciet më të mrekullueshme është foka e Baikalit (e quajtur gjithashtu nepra), e vetmja specie fokash në botë që jeton posaçërisht në një habitat me ujëra të ëmbla. Mënyra sesi paraardhësit e këtyre fokave kanë arritur në liqenin Baikal mbetet një mister, perderisa liqeni shtrihet qindra milje në brendësi të tokës.

•  Përkthim i artikullit të publikuar nga Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/list/9-of-the-worlds-deepest-lakes
Në foto, Liqeni Crater.

Gjeocentrizmi dhe mendimet e para mbi heliocentrizmin, shumë kohë përpara Kopernikut.

Zhvillimi i modelit gjeocentrik (sipas të cilit Toka është në qendrën e gjithësisë) deri te modeli heliocentrik (me qendër diellin, shtrihet në një kohë që nga Babilonasit (4000 vite para erës sonë) e deri me Nikola Koperniku (1473-1543) i cili publikoi sistemin e tij heliocentrik.

Babilonasit

Modelet antike për universin që datojnë që me civilizimet e para në Babiloni dhe Egjipt, ishin thelbësisht gjeocentrike. Presupozimi se Toka ishte në qendër të Universit, e palëvizshme dhe e qëndrueshme, përbënte një reflektim të perceptimit shqisor dhe eksperiencës së njerëzve. Tabelat prej balte të Babilonisë që datojnë 3,800 vite para erës sonë janë provë për një traditë të qëndrueshme astronomike, ku vëzhgimet e lëvizjes së diellit dhe hënës përreth Tokës, siguronin kalendarët për qëllime agrikulturore. Edhe yjet gjithashtu kanë qenë vëzhguar se sillen rreth Tokës një herë në ditë, duke mos ndryshuar asnjëherë vendin e tyre në shenjën e konstelacionit. Në të kundërt, planetet endacake me lëvizjet e tyre unike, kanë qenë menduar se janë Zota të cilët orbitojnë Tokën dhe influencojnë në veprimtarinë e njerëzve.
• Fillimi i astronomisë Greke.
Praktika teologjike Babilonase në lidhje me astronominë nuk u ndoq nga Grekët e lashtë. Filozofët Grekë nga ishulli Iona në shekullin gjashtë para erës sonë u munduan të krijonin një model për Universin, jo duke përdorur Zotat si shpjegim, por ligjet e natyrës. Talesi i Miletit postuloi se Toka është në qendër të Universit dhe që ajo ishte një diks i sheshtë që noton mbi ujë. Ai gjithashtu diskutonte se e gjithë materia në Univers ka ardhur nga uji përderisa uji mund të jetë në disa gjendje të ndryshme: akull (gjendja e ngurtë), ujë (gjendje e lëngshme) dhe avull (gjendje e gaztë). Kolegu i tij Anaximanes (585-525 para erës sonë) kishte një ide tjetër. Ai propozoi se yjet ishin të ngjitur në një sferë të kristaltë transparente që rrotullohej rreth Tokës, një ide kjo që përfundimisht ndikoi modelin kozmologjik të Aristotelit.
Me filozofinë e Pitagorës (530-440 para erës sonë) forma e pretenduar e Tokës ndryshoi nga disk në sferë. Grekët arsyetuan se hëna ishte sferike dhe për analogji edhe Toka duhej të ishte sferë gjithashtu. Pitagorianët pohuan se planetët, dielli dhe hëna rrotulloheshin përreth Tokës në rrathë bashkëqëndror, secili i kapur pas një rrote të kristaltë. E gjithë pjesa tjetër e universit përfshi yjet silleshin gjithashtu përreth Tokës. Lindja dhe perëndimi i përditshëm i yjeve sugjeronte se lëvizjet në qiell ishin uniforme, rrethore dhe të përjetshme. Nga shekulli i tretë para erës sonë, ideja se Toka është sferë ka qenë gjerësisht e pranuar në botën Greke. Një përllogaritje e saktë e perimetrit ka qenë bërë në shekullin e dytë para erës sonë nga matematicieni Grek Eratosteni nga Cyrene (276-194 para erës sonë).

• Fillimi i modeleve të para heliocentrike.

Edhe pse modelet gjeocentrike ishin dominuese në skenën kozmologjike të botës Greke, u shfaqen gjithashtu edhe sisteme të tjera. Një nga nxënësit e Pitagorës, Philolaus në shekullin e pestë para erës sonë, postulonte se në qendër të Universit ishte një zjarr qëndror rreth të cilit planetët (përfshirë edhe diellin) rrotulloheshin. Më vonë astronomët si Koperniku, mendonin që zjarri qëndror ishte ekuivalent me diellin dhe që Pitagorianët propozuan modelin e parë heliocentrik.
Por, bazuar te komentuesi i vjetër, Sosigenes (shekulli i dytë i erës sonë), i pari që në të vërtetë ka propozuar një sistem të modifikuar heliocentrik ka qenë Heraclides Ponticus (387-310 para erës sonë). Heraclides pohonte  se qiejt nuk rrotulloheshin çdo ditë përreth Tokës (duke krijuar ditë-natën), por që rrotullimi i përditshëm i Tokës në boshtin e saj ishte përgjegjës për fenomenin. Heraclides gjithashtu nënvizoi se Afërdita (e njohur edhe si ylli i mëngjesit) dhe Mërkuri kishin tendencë të rrotulloheshin rreth diellit dhe që të dy planetet variojnë në ndriçueshmëri. Ky variacion në ndriçueshmëri mund të shpjegohet vetëm nëse pretendojmë se distanca e këtyre planetëve nga Toka ndryshon dhe që as Afërdita as Mërkuri nuk orbitojnë Tokën në qendër. Heraclides konkludoi se të dy planetët në fakt rrotulloheshin përreth diellit, duke kapur sasi të ndryshme drite gjatë fazave të ndryshme në rrotullimin e tyre. Kështu që Heraclides propozoi një sistem "gjysmë-heliocentrik" sipas të cilit planetët rrotullohen rreth diellit ndërsa dielli bashkë me planetët orbitonin Tokën në qendër.
Rreth të njëjtit vit që Heraclides vdiq, një tjetër astronom lindi, Aristarchus i Samos (310-230 para erës sonë). Ai jo vetëm përmirësoi përllogaritjet e gjatësisë së vitit diellor, por ishte i pari që propozoi një sistem plotësisht heliocentrik.

Referenca:
Shkëputur nga libri: "Scientific thought in context, fq: 32–35."

Studimi i parë në shkallë botërore mbi besueshmërinë e njërëzve në shkencë.

"Wellcome Global Monitor" ka siguruar të dhëna dhe prova të reja sa i takon marrëdhënieve midis publikut, shkencës dhe shkencëtarëve përgjatë botës.
Ky është studimi i parë për qëndrimin që ka publiku për shkencën dhe shëndetin në shkallë globale, duke iu bërë anketime në 140 shtete, njerëzve nga mosha 15 vjeç e sipër. Studimi përmban të dhëna në çështje të tilla si, besueshmëria te shkenca dhe shkencëtarët, besueshmëria te burimet e informacionit rreth shëndetit, kuptimi i fjalës 'shkencë' për publikun, qëndrimi për vaksinat si dhe ndërveprimi mes mësimeve religjioze dhe shkencës.

Të dhënat mbi njohuritë shkencore dhe kërkimin e informacioneve për shkencën.

Pyetjes, sa njohuri keni për shkencën: "shumë njohuri", "disa njohuri", "jo edhe aq" dhe "aspak njohuri", është parë se kudo burrat kanë prirjen më shumë sesa gratë për të pohuar se ata kanë "shumë" ose "disa" njohuri për shkencën, që dëshmon se ka një "hendek gjinor" sa i takon vetë-pohimit të njohurive. Ky "hendek gjinor" është më i madh në Europën Veriore me 17 përqind pikë diferencë. Zona tjera me këtë "hendek gjinor" të konsiderueshëm mbi perceptimin e njohurive për shkencën, përfshijnë: Azinë Jugore (16 pikë diferencë), Azinë Lindore (15 pikë diferencë), Afrikën Perëndimore (14 pikë diferencë), Australinë dhe Zelandën e Re (13 pikë diferencë) dhe Afrikën Lindore (13 pikë diferencë).
Rezultatet e "Wellcome Global Monitor" tregojnë një marrëdhënie të fortë midis vetë-pohimit të njohurive shkencore dhe arritjeve në edukimin shkollor. Në të gjitha zonat njerëzit me nivele më të ulta shkollore janë më pak të prirur për të thënë se e kanë kuptuar "të gjithin" ose "një pjesë" të definicionit të fjalës "shkencë" dhe "shkencëtarë", që iu ofrohej në fillim të anketimit.
Në shkallë globale 28 përqind e njërëzve thonë se kanë kërkuar informacione për shkencën kohët e fundit. Ndërsa kjo shifër rritet në 41 përqind për kërkimin e informacioneve për mjeksinë, sëmundjet ose shëndetin.
Pothuajse dy të tretat e njërëzve në mbarë botën (62%) thonë se janë të interesuar që të mësojnë më shumë rreth shkencës. Veç kësaj, 71 përqind e njërëzve në shkallë globale janë të interesuar që të mësojnë më shumë rreth shëndetit, mjeksisë dhe sëmundjeve.
Përgjatë gjithë botës, më shumë se gjysma e njërëzve (53%) të moshës 15-29 vjeç thonë se kanë "disa" ose "shumë" njohuri shkencore, krahasuar me 40% të atyre që kanë moshën 30-49 vjeç dhe 34% e atyre që kanë moshën 50 vjeç e sipër.

Të dhënat për besueshmërinë te shkenca dhe shkencëtarët.

Globalisht, 18% e njërëzve kanë nivel të lartë besueshmërie te shkencëtarët, ndërsa 54% kanë nivel mesatar dhe 14% kanë nivel të ulët.  Pjesa që mbetet, 13% nuk kanë asnjë opinion për besueshmërinë te shkenca. Kjo varion nga një e treta e njërëzve që kanë besim të lartë në Australi, Zelandën e Re e deri në rreth një në dhjetë njërëz në Amerikën Qendrore dhe Jugore.
Faktorët kryesorë të lidhur me nivelin e besueshmërisë së lartë te shkencëtarët janë: mësimi i shkencës në shkollë ose kolegj si dhe të qenurit konfident ndaj institucioneve kyçe kombëtare (si qeveria, gjygjësori). Faktorë të tjerë të lidhur në mënyrë të konsiderueshme janë edhe vendbanimi: në zonë rurale apo zonë urbane, si ndihen njerëzit në lidhje me të ardhurat e tyre, aksesi te një telefon personal dhe internet.
Në shkallë globale, 73% e njërëzve thonë se do të besonin një doktor ose infermier për këshilla shëndetësore më shumë sesa burime të tjera si psh familja, shoqëria, prijësit fetarë, ose njerëzit e famshëm.

Të dhënat për opinionin e njerëzve mbi benefitet e shkencës dhe marrdhënies me fenë.

Globalisht rreth shtatë në dhjetë persona ndjejnë që shkenca sjell benefite për ta, por ka një variacion të gjerë përgjatë zonave. Sidoqoftë, vetëm rreth katër në dhjetë persona besojnë se sjell përfitime për shoqërinë në vendin e tyre.
Rreth një e treta e njerëzve në Afrikën e Veriut, Afrikën Jugore, Amerikën e Jugut dhe Qëndrore, ndihen personalisht të përjashtuar nga benefitet e shkencës.
Përgjatë njerëzve me përkatësi religjioze, 55% do të ishin dakort me mësimet e fesë së tyre edhe në rast se ka mosmarrëveshje midis shkencës dhe religjionit të tyre, 29% do të ishin dakort me shkencën dhe 13% thonë se varet nga çështja. Përgjatë njerëzve që kanë një religjion, përqindjet më të larta të personave që thonë se shkenca ka mosmarrëveshje me mësimet e tyre fetare janë në SHBA dhe në Europën Jugore.
Në shkallë globale, 64% e njërëzve që kanë një përkatësi religjioze dhe që thonë se religjioni për ta është pjesë e rëndësishme e përditshmërisë së tyre, do të besonin fenë mbi shkencën në rastin e një mosdakortësie të të dyjave.

Të dhënat për vaksinat.

Globalisht, tetë në dhjetë persona (79%) jani disi ose shumë dakord që vaksinat janë të sigurta, ndërsa 7% nuk janë disi ose shumë dakord; 11% nuk janë dakord, por as nuk e kundërshtojnë dhe 3% u përgjigjen "nuk e di". Franca është shteti me përqindjen më të lartë të atyre që nuk pranojnë vaksinat si të sigurta: një në tre persona.
Por, pavarësisht niveleve të larta të skepticizmit në disa shtete, përgjatë gjithë botës 92% e prindërve thonë se i kanë vaksinuar fëmijët, 6% thonë se nuk i kanë vaksinuar dhe 2% thanë se "nuk e dinin".

Në mënyrë specifike për Shqipërinë.

Për besueshmërinë te shkenca: vetëm 10% e shqiptarëve kanë nivel të lartë besueshmërie, 46% kanë nivel të mesëm, 39% kanë nivel të ulët besueshmërie dhe 4% nuk kanë opinion.
Shqipëria bashkë me pesë shtete të tjera (Mongolia, Mali i Zi, Paraguaj, Armenia dhe Gjeorgjia) është ndër vendet me më shumë njerëz që nuk besojnë se shkenca ka ndonjë benefit për ta dhe as për shoqërinë.
Përsa i takon marrëdhënieve fe-shkencë: për rreth 70% të shqiptarëve feja është e rëndësishme në jetën e tyre dhe rreth 45% e tyre janë shprehur se, në rast mosmarrëveshjeje midis fesë dhe shkencës ata do të besonin mësimet e fesë.
Një gjë e mirë të paktën: Shqipëria futet ndër vendet që pranon si të sigurta vaksinat. Rreth 96% e shqiptarëve besojnë se vaksinat janë të rëndësishme për fëmijët.

Referenca:
https://wellcome.ac.uk/reports/wellcome-global-monitor/2018
https://www.sciencemag.org/news/2019/06/global-survey-finds-strong-support-scientists

Evolucioni i syve të qenushave.

Qentë kanë evoluar një muskul të ri përreth syve në mënyrë që të komunikojnë më mirë me njerëzit.

Hulumtimet e reja që kanë krahasuar sjelljen dhe anatominë e qenve dhe ujqërve sugjerojnë se anatomia e fytyrës së qenve ka ndryshuar përgjatë mijëra vitesh, në mënyrë specifike për t'i lejuar ata që të komunikojnë më mirë me njerëzit.
Në analizën e parë të detajuar që krahason sjelljen dhe anatominë e qenve dhe ujqërve, hulumtuesit gjetën se muskulatura e fytyrës te të dyja speciet është e ngjashme, përveç përreth syve. Qentë kanë një muskul të vogël që i lejon ata në mënyrë intensive të ngrejnë vetullën e tyre të brendshme, të cilën ujqërit nuk e kanë.

Ekipi hulumtues i drejtuar nga psikologia krahasuese Dr Juliane Kaminski nga Universiteti Portsmouth, përfshin edhe ekipin e ekspertëve të sjelljes dhe të anatomisë nga Britania e Madhe dhe ShBA-ja.

Dr Kaminski tha: "të dhënat na imponojnë se qentë kanë zhvilluar një muskul për të ngritur vetullën e brendshme, pasi janë zbutur nga ujqërit.

Ne gjithashtu kemi studiuar sjelljen e qenve dhe ujqërve kur ata ekspozohen ndaj një njeriu për dy minuta, qentë e ngrejnë vetullën e brendshme më shumë dhe me një intensitet më të lartë sesa ujqërit."
"Gjetjet sugjerojnë se vetullat shprehëse të qenve mund të jenë rezultat i preferencave të pavetëdijshme të njerëzve që kanë influencuar selektimin gjatë zbutjes. Kur qentë bëjnë lëvizjen (e muskulit rreth syve) duket sikur ngjallin dëshirën te njerëzit për t'u kujdesur për ta. Kjo mund t'iu japë qenve që e lëvizin vetullën e brendshme më shpesh, një avantazh në selektimin e tyre ndër të tjerët si dhe përforcimin e tiparit "sytë e qenushave" në gjeneratat e ardhshme."

Hulumtimet e mëparshme të Dr Kaminski-t treguan se qentë i lëviznin vetullat dukshëm më shpesh kur njërëzit i shikonin ata, krahasuar me rastet kur nuk i shikonin.
Profesorja anatomiste Anne Burrows nga Universiteti Duquesne, Pittsburgh, ShBA dhe bashkëautorja e artikullit thotë: "Për të përcaktuar nëse kjo lëvizje e vetullave është rezultat i evolucionit ne krahasuam anatominë e fytyrës dhe sjelljes së këtyre dy specieve dhe gjetëm se te qentë ishin muskujt që mundësonin lëvizjen e vetullave ndërsa ujqërit kishin një grumbull të pakët fibrash të ç'rregullta."
"Ky është një ndryshim befasues për këto specie që janë ndarë vetëm 33,000 vite më parë dhe ne mendojmë që ndryshimet mrekullisht të shpejta të muskujve të fytyrës mund të lidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me rritjen e ndërveprimit social të qenve me njerëzit."

Profesorja Waller thotë: "Këto lëvizje i bën sytë e qenve të dukën më të mëdhenj, duke iu dhënë atyre një pamje të ngjashme me fëmijët. Gjithashtu mund të imitojnë lëvizjet e fytyrës së njerëzve kur janë të mërzitur."

Bashkëautori Rui Diogo, një anatomist në Universitetin Howard në Washington DC, në ShBA tha: "unë duhet të vë në dukje se isha i surprizuar nga këto rezultate për shkak se anatomia e muskujve është normalisht shumë e ngadaltë për t'u ndryshuar në evolucion, ndërsa në këtë rast ka ndodhur shumë shpejt."
Indet e buta, përfshirë muskujt nuk kanë prirje që të mbijetojnë në regjistrimin e fosileve, duke e bërë studimin e këtij lloj evolucioni të vështirë.

E vetmja specie qensh në studim që nuk e kishte këtë muskul ishte husky Siberian që është një nga rracat më të vjetra të qenve.

Referenca:
https://www.eurekalert.org/pub_releases/2019-06/uop-teo061719.php

Si i datojnë fosilet shkencëtarët?

Gjeologët Erin DiMaggio dhe Alka Tripathy-Lang shpjegojnë teknikat se si gjurmohet mosha e një fosili të gjetur.
Fosilet groposen me shumë të dhëna që na lejojnë ne të rindërtojmë historinë e tyre. Një grup teknikash të datimit absolut na ka bërë të mundur të vendosim shkallën kohore të historisë së Tokës, duke përfshirë moshën dhe origjinën e jetës, periudhat e zhdukjeve masive dhe regjistrimin e evolucionit të njeriut.
Në rajonin Afar të Etiopisë ekipi jonë kërkimor zbuloi një fosil të rrallë kockë nofulle që i përkiste një gjinie të re Homo. Për të zgjidhur misterin se kur ka jetuar ky paraardhës njerëzor ne shikuam afër shtresave të pluhurit vullkanik për të gjetur përgjigje. Duke përdorur xhama zmadhues të gjeologëve, ne mundemi që me kujdes të skanojmë pluhurin në kërkim të mineraleve të vogla dhe që mbartin çelësin për të përcaktuar moshën e një fosili.
Të punosh në këtë zonë të Etiopisë është gati aventurë. Me temperaturë të lartë, zonë me pluhur dhe me pak ujë. Por, ky ambjent armiqësor është një nga zonat më të rëndësishme në botë për të studiuar se kur dhe si njerëzit e parë filluan të ecnin drejt, të përdornin mjete dhe të përshtateshin me mjediset e tyre në ndryshim.
Shumë kohë më parë, përpara se ne të kishim mjete preçize për të datuar fosilet, gjeologët dhe paleontologët mbështeteshin në metodat e datimit relativ. Ata shikonin pozicionin e shkëmbinjve sedimentar për të përcaktuar një rregull. Imagjinoni shportën me rroba të palara, rrobat e palara të para një jave ndodhen në fund ndërsa ato që ke veshur sot i vendosni në maje të grumbullit me rroba. Koncepti është i njëjtë edhe tek shkëmbinjtë sedimentar. Shkëmbinjtë e vjetër janë në fund, ndërsa ata më të rinjtë janë në majë. Hulumtuesit gjithashtu përdorin biostratigrafinë që studion se si fosilet shfaqen, se si janë të përhapura dhe si zhduken përgjatë regjistrimit në shkëmbinj, për të përcaktuar kështu një moshë relative.
Shkencëtarët e quajtur gjeokronolog janë ekspertë në datimin e shkëmbinjve dhe fosileve dhe shpesh mund të datojnë fosile më të reja se 50,000 vjeçe duke përdorur datimin me radiokarbon. Fatkeqësisht, fosili jonë, kocka e nofullës po ashtu edhe fosilet e dinozaurëve janë thjesht shumë të vjetër për t'u datuar me metodën me radiokarbon. Në raste të tilla ne duhet të mbështetemi tek vetë shkëmbinjtë. Pra, ne datojnë shkëmbinjtë dhe nga konkluzioni që nxjerrim mund të datojmë edhe fosilet.
Sfida e parë e madhe është që të gjejmë llojin e duhur të shkëmbinjve për t'a koleksionuar për analizën laboratorike. Ne jemi me fat që zona Afar ka horizonte pluhuri vullkanik në shtresat e shkëmbinjve sedimentar. Në fakt, pikerisht poshtë fosilit që kemi zbuluar, ekipi jonë ka gjetur një shtresë të re pluhuri vullkanik që e kemi quajtur Gurumaha Tuff. Në njëfarë mënyre ne mund t'a mendojmë pluhurin vullkanik si një orë e ndalur e groposur. Kur vullkani shpërthen, kohëmatësi fillon dhe ne mund të përdorim teknikat e datimit absolut për të treguar kohën që ka kaluar.
Shkëmbinjtë vullkanik në mënyrë tipike përmbajnë minerale radioaktive natyrore. Ne mund të datojmë këto minerale duke përdorur teknikat e bazuara në shpërbërjen radioaktive të izotopeve që ndodh në një shkallë të njohur. Matja e izotopeve bëhet duke përdorur mjete si lazera dhe spektometra të masës, nganjëherë madje edhe reaktor nuklear.
Ne me sukses i gjetëm moshën Gurumaha Tuff, 2.82 milion vjet duke datuar mineralin natyral radioaktiv, feldspar. Përderisa kocka e nofullës është gërryer nga sipër shtresës së pluhurit vullkanik, Gurumaha Tuff, duhet të jetë më i ri. Ne perllogaritëm se kocka e nofullës është midis 2.80 dhe 2.75 milion vjeçare, duke e bërë kështu fosilin më të vjetër të njohur të gjinisë Homo.
Gjeokronologët kanë një bollshmëri mjetesh në dispozicion e tyre dhe sërish duket se disa shkëmbinjve dhe fosileve është e vështirë t'iu përcaktohet mosha. Inovacionet në metodat ekzistuese të datimit po eliminojnë këto barriera. Për shembull, një version i ri i metodës të quajtur "rezonanca rrotulluese e elektronit" i lejon shkencëtarët që të datojnë fosile të rralla, si dhëmbët e homininëve, sepse ata munden që në mënyrë direkte të datojnë fosilin pa dëmtuar kampionin.
Fosilet shtrihen në kohën gjeologjike nga qindra e deri në miliarda vite dhe janë zbuluar në shumë tipe shkëmbinjsh dhe mjedisesh. Selektimi i teknikës së duhur është një hap kritik në përftimin e një moshe kuptimplotë dhe të saktë.
Shkencëtarët kanë datuar fosile të gjetura në shpellat e Afrikës së Jugut midis 236,000 deri në 335,000 vite duke përdorur disa gjeokronometra të ndryshëm, duke përfshirë "luminishencen e stimuluar optike", një teknikë kjo që na lejon të perllogarisim kohën e fundit që sedimentet e shpellës kanë qenë të ekspozuara ndaj dritës. Një tjetër metodë e zakonshme është edhe datimi i plumbit që vjen nga uraniumi, që mbështetet në shpërbërjen radioaktive të uraniumit dhe mund të përdoret për të përcaktuar moshën e shkëmbinjve që përmbajnë fosilet më të vjetra në Tokë, shkëmbinj që janë më të vjetër sesa 3.5 miliardë vjeç. Për t'a vënë në kontekst, mosha e Tokës është 4.54 miliard vjeçe ndërsa specia jonë është endur në tokë për afërsisht 300,000 vite.
Burimi:
https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/how-do-scientists-date-fossils-180972391/

Fosili i "përbindëshit të detit" i gjetur në Antarktikë është më i rëndi i llojit të tij.

Një elasmosaur 15 ton i është shtuar provave se një ekosistem detar shumë i gjallëruar ka ekzistuar pak përpara zhdukjes masive të dinosaurëve.
U deshën dekada luftë me motin në një ishull të vogël dhe të izoluar të gadishullit Antarktik.  Por, tani shkencëtarët më në fund kanë nxjerrë në dritë elasmosaurin më të rëndë të njohur, zvarranik ujor i lashtë që notonte në detet e periudhës Cretaceous (periudhë gjeologjike) përkrah dinozaurëve. Kafsha mund të ketë peshuar 15 ton dhe është tani një nga fosilet e zvarranikëve të lashtë më të kompletuar që është zbuluar ndonjëherë në Antarktikë. 
Elasmosaurët përbëjnë një familje plesiosaurësh që përfaqëson disa nga krijesat më të mëdha të periudhës Cretaceous. Plesiosaurët përgjithësisht ngjajnë pak me një lloj gjitari ujor të sotshëm "manatee" me qafë gjirafe dhe me një kokë të ngjashme me gjarprin edhe pse ata kanë katër pendë notimi ndërsa "manatee" ka vetëm tre.
"Për vite me rradhë ka qenë një mister... ne nuk e dinim nëse ata ishin elasmosaur apo jo," thotë Jose O'Gorman, një paleontolog në Këshillin Kombëtar të Hulumtimeve Shkencore dhe Teknologjike në Argjentinë. "Ata ishin një lloj i çuditshëm plesiosauri  që askush nuk i njihte."
Hulumtuesit kishin nevojë për një kampion më të kompletuar dhe në fakt kështu ndodhi. William Zinsmeister i Universitetit Purdue kishte zbuluar një kandidat potencial në ishullin Seymour, vetëm pak në jug të skajit verior të gadishullit Antarktik, gjatë ekspeditës së tij në vitin 1989. Megjithatë, në atë kohë ai nuk kishte burimet e duhura për të gërmuar fosilin e gjetur, por ai informoi hulumtuesit në Argjentinë rreth zbulimit.
Instituti Antarktik i Argjentinës u përfshi dhe filloi gërmimet për fosilin, por zvarraniku gjigand u nxorr me një ritëm të ngadaltë për shkak të motit dhe planifikimit operativ.
O'Gorman ishte pesë vjeç kur u zbulua fosili. Ai shkoi për herë të parë në këto udhëtime duke filluar nga viti 2012. Puna mund të zhvillohej vetëm në pak javë gjatë muajit janar dhe në fillim të muajit shkurt dhe mund të ndodhte që për shkak të motit të keq të mos bënin gërmime fare. "Moti është një nga problemet. Moti kontrollon çdo gjë. Mbase një ditë mund të punosh, ndërsa ditën tjetër jo për shkak të një stuhie dëborë," thotë ai.
Më në fund gërmimet përfunduan në vitin 2017 duke marrë një pjesë thelbësore të skeletit të kafshës. "Ne nuk e kemi kafkën, por kemi shumë pjesë të këtij fosili," thotë O'Gorman. Shkencëtarët përllogarisin se elasmosauri që akoma nuk i është vënë emër, peshon midis 11.8 ton dhe 14.8 ton. Ai ka një gjatësi nga koka të bishti rreth 12 metra.
Ky fosil i ri është shumë interesant për shkak se daton kaq afër fundit të periudhës Cretaceous, vetëm 30,000 vite para eventit të zhdukjes masive që zhduku dinozaurët jo-fluturues rreth 66 milion vite më parë. Shumë gjallesa ujore duhet të kenë jetuar për të kënaqur oreksin e të tillë krijese të madhe, kështu që fakti se këto gjallesa vazhduan të ekzistojnë deri në të vonë të Cretaceous, shton prova se bota ujore të paktën, po shkonte shumë mirë, deri në zhdukjen e papritur masive.
Sa i përket dietës së kësaj kafshe shkencëtarët nuk mund t'a përcaktojnë pa pasur përbërjen e stomakut të fosilizuar ose prova të tjera. Por, O'Gorman thotë se ka gjasa që të jetë ushqyer në peshq të vegjël duke u bazuar në përmasat e vogla të dhëmbëve. Studimi i kockave të zhgroposura vetëm sa ka filluar dhe ka shumë hulumtime që mund të bëhen në këtë fosil antik.
Përmbledhje e artikullit, https://www.nationalgeographic.com/science/2019/06/fossil-sea-monster-found-antarctica-heaviest-of-its-kind-elasmosaurs/

Kush e ka shpikur "poçin ndriçues"?

Megjithëse zakonisht Thomas Edison konsiderohet si autor i poçit ndriçues, shpikësi i famshëm amerikan nuk është i vetmi që ka kontribuar në zhvillimin e kësaj teknologjie revolucionare. Shumë figura të tjera të njohura mbahen mend për punën e tyre me bateritë elektrike, llambat dhe me krijimin e poçit të parë inkandeshent.
• Kërkimet dhe zhvillimet e hershme.
Historia e poçit ndriçues fillon shumë kohë përpara se Edisoni të patentone poçin e parë komercial të suksesshëm në vitin 1879. Në vitin 1800 shpikësi Alessandro Volta zhvilloi metodën e parë praktike për të gjeneruar elektricitet, e quajtur "pilë voltatike".
Pila voltatike përbëhej nga pllaka të alternuara zinku dhe bakri, të ndara me shtresa kartoni të zhytura në ujë të kripur dhe kjo përcillte energji kur fijet e bakrit ishin të lidhura në të dyja anët. Ndërkohë që fijet ndriçuese të bakrit të shpikura nga Volta janë faktikisht paraardhësit e baterisë moderne dhe ato janë konsideruar gjithashtu edhe si një nga manifestimet më të hershme të ndriçimit inkandeshent.
Jo shumë kohë pasi Volta prezantoi në Royal Society, zbulimin e tij të burimit të vazhdueshëm të energjisë, një kimist dhe shpikës anglez Humphry Davy prodhoi llambën e parë elektrike në botë duke lidhur pilën voltatike me elektroda qymyr druri në vitin 1802. Ndërkohë që llamba e Davy-t ishte sigurisht një përmirësim i shpikjes së Volta-s ajo ende nuk ishte një burim praktik i dritës. Kjo llambë fillestare digjej shumë shpejt dhe ishte tepër ndriçuese për t'u përdorur në shtëpi apo vende të punës. Por, principet e tij janë përdorur përgjatë vitit 1800 në zhvillimin e shumë llojeve të llambave dhe poçeve elektrike.
Në vitin 1840 shkencëtari britanik Warren de la Rue zhvilloi një dizenjim efiçent të poçit ndriçues duke përdorur filamente unazore të platinit në vend të bakrit, por kostoja e lartë e platinit u bë pengesë që të kishte sukses komercial. Dhe në vitin 1848 anglezi William Staite përmirësoi jetëgjatësinë e llambës hark konvencionale duke zhvilluar një mekanizëm me kurdisje që rregullonte lëvizjet e gërryerjes së shpejtë të shufrave të karbonit të llambës. Por, kostoja e baterive të përdorura për këtë llambë dha një efekt të keq në sipërmarrjen komerciale të shpikësit.
• Joseph Swan vs. Thomas Edison.
Në vitin 1850 kimisti anglez Joseph Swan e gjurmoi problemin e një kostoje efektive të shpikësve të parë dhe nga viti 1860 kishte zhvilluar një poç ndriçues që përdorte filamente letre të karbonizuar në vend të atyre të përbëra nga platini. Swan mori një patentë në Mbretërinë e Bashkuar në vitin 1878  dhe në shkurt të 1879 ai demostroi një llambë në punë gjatë leksionit në Newcastle, Angli. Njësoj si në performancën e hershme të poçeve ndriçues edhe filamentet e Swan-it ishin të vendosura në një tub vakumi për të minimizuar ekspozimin ndaj oksigjenit, duke iu zgjatur jetën. Fatkeqësisht për Swan-in pompat e vakumit në kohën e tij nuk kanë qenë efiçente sa janë sot dhe ndërsa prototipi i tij funksiononte mirë sa për një demostrim, ishte jopraktike për përdorim faktik.
Thomas Edison kuptoi se problemi i dizenjimit të Swan-it ishin filamentet. Një filament i hollë me rezistencë të lartë elektrike do t'a bënte praktike llambën sepse do të kërkonte vetëm pak rrymë për t'a bërë atë të shkëlqejë. Ai demostroi poçin e parë të tij ndriçues në dhjetor të vitit 1879. Swan-i e inkorporoi këtë përmirësim brenda shpikjes së tij dhe themeloi në Angli një kompani të ndriçimit elektrik. Por, Edison e paditi në gjygj për shkelje të patentës, megjithatë patenta e Swan-it ishte një pretendim i fortë të paktën në Mbretërinë e Bashkuar dhe të dy shpikësit eventualisht bashkuan forcat dhe formuan "Edison-Swan United" që u bë një nga prodhuesit më të mëdhenj të poçit ndriçues në botë. 
Swan nuk ishte i vetmi konkurrent më të cilët Edison u përball. Shpikësit kanadez Henry Woodward dhe Matthew Evans morën një patentë për një llambë elektrike me shufra karboni të madhësive të ndryshme të mbajtura midis elektrodave në një cilindër qelqi të mbushur me azot. Megjithatë ata nuk patën sukses për t'a komercializuar, por e shiten patentën e tyre te Thomas Edison në vitin 1879.
Suksesi i poçit ndriçues të Edisonit solli edhe formimin e kompanisë së tij për ndriçimin elektrik në New York në vitin 1880.
• Poçi i parë ndriçues inkandeshent.
Aty ku Edisoni pati sukses dhe tejkaloi konkurrentët e tij ishte në zhvillimin e një poçi ndriçues jo të shtrenjtë dhe praktik. Edison dhe ekipi i tij i hulumtuesve në laboratorin e Edisonit në Menlo park N.J. testuan më shumë se 3000 dizanje për poçet midis vitit 1878 dhe 1880. Në nëntor të 1879 Edisoni mori një patentë për një llambë elektrike me një filament karboni. Patenta listonte disa materiale që mund të jenë të dobishme për filamentin duke përfshirë pambukun, lirin dhe drurin. Edisoni e shpenzoi vitit tjetër për të gjetur filamentin perfekt për poçin e tij të ri duke testuar më shumë se 6000 bimë për të përcaktuar se cili material do të digjej më gjatë.
Disa muaj pasi ai mori patentën, bashkë me ekipin e tij zbuluan se filamenti prej bambuje të karbonizuar mund të digjej për më shumë se 1200 orë. Bambuja ka qenë përdorur për filamentet në poçet e Edisonit derisa u zëvendësua nga materiale që zgjasin më shumë.
• Teknologjia në ndryshim.
Sot zgjedhjet për ndriçues janë zgjeruar dhe njerëzit mund të zgjedhin tipe të ndryshme poçesh ndriçuese duke përfshirë poçin kompakt fluoreshent (CFL) që funksionon duke nxehur një gaz që prodhon dritë ultravjollcë dhe poçin LED.
Disa kompani ndriçimi po shtyjnë kufijtë e asaj që një poç ndriçues mund të bëjë. Një nga këto kompani "Phillips" ka krijuar llamba me wireless që mund të kontrollohen nëpërmjet një aplikacioni në smartphone.
Kompania tjetër "Stack" që filloi nga inxhinierët e Tesla dhe NASA, ka zhvilluar një poç ndriçues të zgjuar me një shkallë të gjerë funksionesh. Ajo mundet në mënyrë automatike të ndjejë ambjentin përreth dhe të rregullohet sipas nevojave, fiken dhe ndezet nëpërmjet sensorëve të lëvizjes kur dikush futet në dhomë dhe mund të përdorët si një alarm zgjimi etj.
Burimi:
https://www.google.com/amp/s/amp.livescience.com/43424-who-invented-the-light-bulb.html

Sa më afër diellit aq më ftohtë bëhet.

Një nga gjërat e çuditshme rreth hapësirës është se gjërat aty nuk janë gjithmonë në përputhje me perceptimin tonë të zakonshëm.  Marrim diellin si shembull. Ti do të mendoje se sipërfaqja e diellit është më e nxehtë sesa atmosfera e tij e jashtme, përderisa sipërfaqja është më afër furrës nukleare të bërthamës së diellit. Fundja, kur je përballë nje vatre zjarri e ndjen nxehtësinë më shumë sa më shumë afrohesh, apo jo?
Problemi është se me diellin nuk funksionon e njëjta gjë. Sipërfaqja e diellit e quajtur fotosferë është në të vërtetë mjaft e nxehtë, midis 3700°C dhe 6200°C. Por, sa më shumë i largohesh sipërfaqes së diellit aq më nxehtë duket se bëhet atmosfera. Në Koronë që është shtresa atmosferike më e jashtme rreth 2100 kilometra nga sipërfaqja, temperatura rritet në mënyrë mahnitëse deri në 500,000°C.
Përveç diellit, edhe disa yje të tjerë shfaqin këtë shenjë të çuditshme po ashtu dhe për një kohë të gjatë shkencëtarët e kishin të vështirë të zbulonin se pse ndodh kjo. Ata zhvilluan një hipotezë, sipas të cilës valët magnetohydrodynamic (MHD) shpërndajnë energjinë nga poshtë fotosferës direkt lart në korona, pothuajse si një tren ekspres pa asnjë ndalesë lokale.
Në vitin 2013 hulumtuesit britanikë përdorën teknologji të avancuar imazhi për të ekzaminuar kronosferen që është shtresa midis fotosferës dhe koronës dhe ekzaminuan valët MHD. Përllogaritjet e tyre konfirmuan se valët mund të jenë përgjegjëse për transportimin e energjisë për në koronë duke e nxehur këtë shtresë.
"Vëzhgimet tona na kanë lejuar të llogarisim sasinë e energjisë së transportuar nga valët magnetike dhe këto përllogaritje zbulojnë se energjia e valëve përkon me energjinë e kërkuar për rritjen e pashpjeguar të temperaturës në koronë," shpjegoi Richard Morton, shkencëtar për Universitetin Northumbria në Britani, ndërkohë që po prezantonte zbulimin.
Burimi:
https://science.howstuffworks.com/why-sun-atmosphere-hotter-than-surface.htm

Pesë fakte të çuditshme për kujtesën.

Kujtesa mund të bëhet shumë e gjallëruar. Ajo koleksionon detaje të vogla që nga fëmijëria dhe prapë se prapë na lë të habitur se ku i lamë çelësat.
Ka tipe të ndryshme memorizimesh dhe truri ka një mënyrë unike për të harruar secilën prej tyre. Psikologët kanë klasifikuar mënyra të ndryshme përmes të cilave ne harrojmë dhe biologët kanë studiuar mekanizmat e harresës në nivelin qelizor.
Ata gjetën se të harrosh është normale dhe në fakt vitale për mënyrën se si truri funksionon. Këtu gjeni një paraqitje të fakteve të çuditshme se si njerëzit i harrojnë gjërat.
1) Si zhduket kujtesa duke hyrë në derën e një dhome.
Në një dështim të zakonshëm, por të mistershëm të kujtesës që zgjat pak, njerëzit e gjejnë veten në një dhomë, por pa u kujtuar se për çfarë shkuan aty. Hulumtuesit thonë se në këto rrethana fajin e ka hyrja e derës. Veprimi i të ecurit në vetvete mund të sinjalizojë trurin se një skenë e re po fillon dhe se duhet të magazinojë tutje kujtimet e mëparshme dhe si rrjedhim shkakton gabime të çuditshme në kujtesë.
"Hyrja ose dalja nga një derë shërben si një 'ngjarje kufitare' për mendjen e cila ndan episodet e veprimtarisë dhe i ruan ato më tutje," thotë Gabriel Radvansky, psikolog i Universitetit Notre Dame, në një intervistë të vitit 2011 për Live Science. "Rikujtesa e vendimit ose e veprimtarisë që ka qenë bërë në dhomën tjetër është e vështirë për shkak se memoria është fragmentuar."
2) Aktivitetet që fshijnë mendimet.
Edhe pse të rralla, disa aktivitete mund të rezultojnë në humbjen e përkohshme të kujtesës si dhe në tru të mjegulluar, e quajtur amnezia globale e rastit. Për shembull, është raportuar se seksi te disa pacientë shkakton këtë problem në kujtesë duke harruar ditën e kaluar ose më shumë si dhe duke pasur vështirësi në formimin e kujtimeve të reja.
Njerëzit që kanë amnezi globale të rastit nuk vuajnë nga efekte anësore serioze dhe problemet e kujteses zakonisht zhduken në pak orë. Por, nuk është e qartë se si ndodh kjo dhe skanimet e trurit të pacientëve që kanë këtë lloj amnezie nuk shfaqin shenja të dëmtimit në tru apo goditje.
3) Kujtimet mund të vazhdojnë të jenë edhe nëse ne nuk kemi akses në to.
A mundet që këngët e harruara të jetojnë brenda kokës sonë pa e ditur ne?
Në një raport të vitit 2013 të një rasti të çuditshëm në revistën "Frontiers" në neurologji hulumtuesit përshkruanin një grua që kishte haluçinacione muzikore të këngëve që ajo nuk i njihte, por të tjerët po. "Në dijeninë tonë ky është rasti i parë i haluçinacioneve muzikore për këngë të panjohura, por që të tjerët në vendin e pacientes i njihnin," shkruajnë hulumtuesit.
Shkencëtarët thonë se gruaja ka gjasa ti ketë njohur këngët në njëfarë pike dhe pastaj i ka harruar. Rasti ngre pyetjen se çfarë ndodh me kujtimet e harruara, thanë ata dhe sugjeruan se ato magazinohen në disa forma në tru që i shndërron në të aksesueshme, por prapë të panjohura. Ka mundësi që gruaja të ketë pasur ruajtje fragmentare të kujtimeve muzikore me një pjesë kryesore të kujtimeve të humbura. Si rezultat ajo nuk mund të njihte ato kujtime, thanë hulumtuesit.
4) Truri mund të jetë i programuar për të harruar fëmijërinë.
Kujtimet e hershme të fëmijërisë tonë zhduken dhe ka arsye të mundshme për këtë, thonë hulumtuesit. Shumica e njërëzve nuk rikujtojnë kujtime nga vitet e para të jetës, zakonisht përpara moshës 3 ose 4 vjeç. Kjo quhet amnezi infantile. Më parë shkencëtarët mendonin se kujtimet e hershme ishin aty, por thjesht fëmijët nuk kanë aftësinë gjuhësore për t'i shprehur me fjalë.
Gjithësesi, kërkimet e reja kanë treguar që fëmijët formojnë kujtime gjatë viteve të hershme, por i harrojnë nëpërmjet mekanizmave graduale. Një shpjegim i mundshëm për këtë është se zhvillimi i trurit, ndërkohë që rritet në mënyrë eksponenciale dhe gjeneron qeliza, fshin kujtimet e ruajtura.
5) Dëmtimet e trurit mund të shkaktojnë harresë.
Është e mundshme të harrosh kujtime madje përpara se të kishin shansin që të ruheshin, si rrjedhojë e dëmtimeve të strukturës së trurit që janë të përfshira specifikisht në trajtimin e formimit të kujtimeve, mirëmbajtjen dhe rikujtesën. Dëmtime të këtyre zonave mund të rezultojë në forma të çuditshme amnezie
Në një nga rastet më të studiuara të kësaj amnezie pacienti H.M humbi aftësinë për të formuar çdo lloj kujtimi të ri pasi u hoq një pjese e trurit, hipokampusi, gjatë një operacioni kirurgjikal për të trajtuar epilepsinë e tij.
Një tjetër rast i famshëm regjistron historinë e pacientit E.P i cili kishte fat të ngjashëm pasi kishte inflamacion të trurit për shkak të një virusi.
Burimi:
https://www.livescience.com/44940-strange-facts-about-memory.html

Shtatë matësit kryesorë të shëndetit që ndihmojnë në parashikimin e rrezikut për sëmundjet e zemrës në të ardhmen.

Një ekip hulumtuesish ka studiuar se si shtatë matësit kryesorë të shëndetit lidhen me shëndetin kardiovaskular të njerëzve përgjatë kohës. Ata kanë identifikuar disa shenja që tregojnë sesa mirë ose sesa keq një njeri i ka matësit kryesorë të shëndetit. Për shembull, ata që kishin vazhdimisht rezultat të mirë në shtatë metrikët ose matësit e shëndetit kishin gjithashtu edhe një shans më të ulët për sëmundjet kardiovaskulare sesa ata që nuk e kishin rezultatin e mirë.
Hulumtuesit gjetën gjithashtu se përmirësimi i këtyre metrikëve përgjatë kohës rezulton në një rrisk të ulët për sëmundjet kardiovaskulare në të ardhmen.
Shoqata Amerikane për Zemrën ka identifikuar shtatë metrikët e shëndetit si parashikuesit më të rëndësishëm për shëndetin e zemrës. Ata përfshijnë katër sjellje, që janë nën kontrollin e njërëzve dhe tre biometrikë që duhet të mbahen në nivele të shëndetshme.
Metrikët që kanë të bëjnë me sjelljen dhe që mund të modifikohen janë: mospirja e duhanit, mbajtja e një peshe të shëndetshme, të ushqyerit e shëndetshëm si dhe aktiviteti fizik. Ndërsa biometrikët janë presioni i gjakut, kolesteroli dhe sheqeri në gjak.
Secili nga këta metrikë ka tre rezultate: të varfër, të ndërmjetëm ose ideal. Për shembull, pirja e rregullt e duhanit do të konsiderohet rezultat i varfër; pirja e duhanit në 12 muajt e fundit do të konsiderohet si rezultat i ndërmjetëm; nëse nuk ke pirë asnjëherë duhan ose ke një apo më shumë se një vit që e ke lënë duhanin kjo do të cilësohej si rezultat ideal. Duke kombinuar të dhënat e shtatë metrikëve, zero për rezultatin e varfër, një për të ndërmjetmin dhe dy për idealin, do të konkludojë në një "rezultat të shëndetit kardiovaskular" të përgjithshëm (cardiovascular health score ose CHS).
Hulumtuesit përdorën të dhëna nga 74,701 të rritur në Kinë. Në fillim të studimit pjesëmarrësit plotësuan pyetësorët rreth shëndetit të tyre dhe iu nënshtruan ekzaminimeve klinike e testeve laboratorike tre herë gjatë katër viteve të para. Kurse përgjatë pesë viteve të mëpasshme hulumtuesit gjurmuan çdo rast të sëmundjeve kardiovaskulare te pjesëmarrësit.
Pasi grumbulluan informacionet, hulumtuesit analizuan të dhënat se si lidhej rezultati i shëndetit kardiovaskular (CHS) gjatë katër viteve të para, me zhvillimin ose jo të sëmundjeve kardiovaskulare si rrjedhojë.
Studimi ka gjetur pesë shenja dalluese ose trajektore që njerëzit ndiqnin përgjatë katër viteve. Dhe këto kanë të bëjnë me rezultatin e lartë, mesatar ose të ulët të shëndetit kardiovaskular si dhe me rritjen ose uljen e CHS përgjatë kohës. Trajektoret e ndryshme ishin të lidhura me rreziqe të ndryshme për zhvillimin e CVD (sëmundjeve kardiovaskulare).
Për shembull, rreth 19% e pjesëmarrësve që ishin të aftë të mbanin rezultate më të mira të shëndetit kardiovaskular kishin 79% shanse më të ulëta për të zhvilluar CVD në të ardhmen. Edhe përmirësimi matësve të shëndetit përgjatë kohës është parë që ka ndikim në rrezikun e ardhshëm të CVD-së, në kuptimin që ky rrezik do të jetë më i ulët.
Në vazhdimësi shkencëtarët ishin kureshtarë të dinin nëse ndonjëri nga këta metrikë është apo jo më i rëndësishëm se të tjerët, por pas testeve të shumta doli se të gjithë parashikonin rrezikun e ardhshëm të CVD në mënyra të ngjashme.

"Kjo sugjeron se shëndeti i përgjithshëm kardiovaskular është gjëja më e rëndësishme dhe se njëri faktor nuk ka më shumë rëndësi sesa të tjetri," thotë Gao, njëri nga shkencëtarët. "Gjithashtu na ndihmon të konfirmojmë se këta shtatë metrikë janë të vlefshëm dhe mjete shumë të dobishme në zhvillimin e strategjive për parandalimin e sëmundjeve kardiovaskulare."
Burimi:
https://medicalxpress.com/news/2019-05-key-health-future-heart-disease.html

Ndotja e rëndë e ajrit mund të shkaktojë defekte në lindje dhe vdekje.

Në një studim të plotë nga hulumtuesit e Universitetit të Texas A&M kanë dalë në përfundimin se grimcat e dëmshme të materies në atmosferë, mumd të shkaktojnë defekte në lindje dhe madje fatalite gjatë shtatzënisë, duke përdorur modelin e kafshëve.
Ata kanë përdorur minjtë femra dhe kanë ekzaminuar efektet e pafavorshme shëndetësore të sulfatit të amonit, i cili është i zakonshëm në shumë zona përgjatë botës. Përqendrime të mëdha të kësaj substance janë dedektuar jo vetëm në Azi, por edhe në Houston (51%) dhe Los Angeles (31%).
Ndotja e ajrit është një problem i vjetër shekullor për një pjesë të madhe të botës. Bazuar në Organizatën Botërore Shëndetësore, 9 në 10 njerëz përgjatë botës thithin ajër që përmban nivele të larta të ndotësve dhe 1 në çdo 9 vdekje globale mund t'i atribuohet ekspozimit në ajër të ndotur, në total 7 milion vdekje të parakohshme në vit.
"Njerëzit në mënyrë tipike besojnë se sulfati i amonit mund të mos jetë tmerrësisht toksik, por rezultatet tona treguan impakte të mëdha te minjtë femra gjatë shtatzënisë," thotë Renyi Zhang që është profesor në Universitetin e Texas A&M në shkencat atmosferike.
Zhang thotë se sulfati është kryesisht i prodhuar nga djegia e qymyrit që është një burim kryesor për një pjesë të madhe shtetesh si të zhvilluara, si për ato që janë në zhvillim. Ndërsa amonium është i derivuar nga amonia që prodhohet nga agrikultura, automjetet dhe nga emetimet e kafshëve.
Studime të shumta të mëparshme kanë treguar se ndotja e ajrit është një kërcënim serioz për shëndetin publik përgjatë gjithë botës me miliona njerëz që thithin ajër që është shumë më poshtë standardeve të vendosura nga Organizata Botërore e Shëndetësisë.
Përveç kësaj, studimet e mëparshme kanë treguar se të tillë ndotës përkeqësojnë sistemim metabolik dhe imunitar te pasardhësit e kafshëve, gjithashtu studimi i ekipit tregon prova definitive të një shkalle të ulët mbijetese të fetusit si dhe shtatzëni të shkurtuar që mund të rezultojë në peshë më të vogël trupore, veç kësaj dëmton trurin, zemrën dhe organet e tjera tek minjtë adultë të marrë si model.
Gjetjet paraqesin shqetësime të dukshme dhe paraqesin sfida në shumë nivele, përfundon ekipi i këtij studimi.
Burimi:
https://phys.org/news/2019-05-severe-air-pollution-birth-defects.html