Çfarë është energjia e errët.

Çfarë është energjia e errët.

Energjia e errët është një fenomen enigmatik që vepron në të kundërt të gravitetit dhe është përgjegjëse për përshpejtimin e zgjerimit të universit. Edhe pse energjia e errët përbën tre të katërtat e masë-energjisë së kozmosit, natyra e saj themelore vazhdon t'iu shmanget fizikanëve. Energjia e errët nuk ka asnjë lidhje reale me materien e errët, përveçse bashkëndajne fjalën "e errët" që do të thotë thjesht se shkencëtarët nuk e dijnë vërtetë se çfarë janë këto dy gjëra.

• Kush e zbuloi energjinë e errët? 

Perceptimi se universi po zgjerohet shkon pas në kohë që me astronomin amerikan Edwin Hubble i cili vuri në dukje në vitin 1929 se sa më larg një galaktikë është nga Toka, aq më shpejt largohet prej nesh. Kjo nuk do të thotë se Toka është në qendër të universit, por se çdo gjë në hapësirë po largohet prej çdo gjëje tjetër në një shkallë konstante.

Afërsisht 60 vite pas zbulimit surprizues të Hubble-it  shkencëtarët bënë një tjetër zbulim befasues. Hulumtuesit ishin munduar për një kohë të gjatë që të masnin me precizitet distancat kozmike, duke vëzhguar dritën e yjeve të largët. Në fund të vitit 1990 pas ekzaminimit të supernovave të largëta, dy ekipe të pavarur prej njëri-tjetrit gjeten se jo vetëm universi po zgjerohet, por gjithashtu po përshpejton në zgjerimin e tij.

Për këtë zbulim morën çmim Nobel në fizikë në vitin 2011.

• Çfarë bën energjia e errët?

Edhe pse hulumtuesit nuk e kuptojnë plotësisht energjinë e errët, ata kanë përdorur njohuritë e tyre rreth fenomenit për të ndërtuar modele të universit që shpjegojnë çdo gjë, që nga Big Bangu e deri te struktura në shkallë të madhe e galaktikave të tanishme. Disa nga këto modele parashikojnë se energjia e errët do të shqyej çdo gjë që ekziston prej miliarda vitesh deri tani.

Shpjegimi kryesor për energjinë e errët sugjeron se ajo është një lloj energjie e mbyllur në mënyrë të qenësishme me strukturën e hapësirë-kohës. Një ide tjeter alternative parashtron se energjia e errët është një forcë themelore shtesë që ju bashkohet katër forcave të tjera të njohura (graviteti, elektromagnetizmi, forca nukleare e fortë dhe e dobët).

Vlera e matur e energjisë së errët është aktualisht subjekt i një debati të madh midis grupeve rivale në fizikë. Disa hulumtues kanë matur fuqinë e energjisë së errët duke përdorur mikrovalët kozmike në sfond që janë një jehonë e zbehtë e Big Bangu-t dhe kanë bërë përllogaritje. Por, astronomë të tjerë që e masin forcën e energjisë së errët nëpërmjet dritës së objekteve të largëta kozmike kanë nxjerrë vlera të ndryshme dhe akoma sot askush nuk ka qenë i aftë të shpjegojë këtë mospërputhje. Disa ekspertë kanë sugjeruar se forca e energjisë së errët varion përgjatë kohës edhe pse mbrojtësit e kësaj ideje kanë ende për të bërë që të bindin shumicën e kolegëve të tyre për këtë shpjegim.

Referenca: Live Science

Materia e errët mund të jetë më e vjetër se Big Bangu.

Materja e errët, që shkencëtarët besojnë se përbën rreth 80% të masës së universit është një nga misteret më të pakuptueshme në fizikën moderne. Çfarë është ekzaktësisht dhe si u bë një mister, por një studim i ri i  Universitetit Johns Hopkins sugjeron se materia e errët ka ekzistuar përpara Big Bangu-t.

Studimi i publikuar me 7 gusht në "Physical Review Letters" prezanton një ide të re për mënyrën se si ka lindur materia e errët dhe se si mund të identifikohet me vëzhgime astronomike.

"Studimi shfaqi një lidhje të re midis fizikës së grimcave dhe astronomisë. Nëse materia e errët konsiston në grimca të reja që kanë lindur përpara Big Bangu-t, ato ndikojnë në mënyrën se si galaktikat janë shpërndarë në qiell në një formë unike. Kjo lidhje mund të përdoret për të zbuluar identitetin e tyre  dhe për të nxjerrë konkluzione rreth periudhës së para Big Bangu-t gjithashtu," thotë Tommi  Tenkanen një hulumtues postdoktoraturës në fizikë dhe astronomi në Universitetin Johns Hopkins dhe autor i studimit.

Edhe pse shumë pak njihet rreth origjinës së saj, astronomët kanë treguar se materia e errët luan një rol kyç në formimin e galaktikave dhe të grumbujve të galaktikave. Pavarësisht se nuk mund të vëzhgohet në mënyrë direkte, shkencëtarët e dinë se ajo ekziston për shkak të efekteve gravitacionale në mënyrën se si materia e dukshme lëviz dhe shpërndahet në hapësirë.

Për një kohë të gjatë hulumtuesit besonin se materia e errët duhet të jetë një substancë e mbetur nga Big Bangu. Shkencëtarët për një kohë të gjatë kanë kërkuar për këtë lloj materie të errët, por deri më tani të gjitha kërkimet eksperimentale kanë qenë të pasuksesshme.

"Nëse materia e errët do të ishte në të vërtetë mbetje e Big Bangu-t atëherë në shumë raste hulumtuesit duhet që tashmë të kishin parë një shenjë direkte të saj në eksperimentet e ndryshme në fizikën e grimcave," thotë Tenkanen.

Duke përdorur një kornizë të re dhe të thjeshtë matematike, studimi tregon se materia e errët mund të ketë qenë prodhuar përpara Big Bangu-t përgjatë një periudhe të njohur si "inflacioni kozmik" ku hapësira është zgjeruar me shumë shpejtësi. Zgjerimi i shpejtë është besuar se çon në prodhimin e bollshëm te disa tipe grimcash të quajtura skalarë. Deri më tani, vetëm një grimcë skalare është zbuluar, i famshmi "Higgs boson".

"Ne nuk e dimë se çfarë është materia e errët, por nëse ka të bëjë me ndonjë nga grimcat skalare , atëherë mund të jetë më e vjetër sesa Big Bangu . Me skenarin e propozuar matematik, ne nuk kemi se pse të hamendësojmë tipe të reja ndërveprimi midis materies së dukshme dhe asaj të errët përtej gravitetit që tashmë ne e dimë se është atje," shpjegon Tenkanen.

Ndërkohë që ideja se materia e errët ka ekzistuar përpara Big Bangu-t nuk është e re, teoricienët e tjerë nuk kanë qenë të aftë për të bërë përllogaritjet që mbështesin idenë. Studimi i ri tregon se hulumtuesit gjithmonë kanë nënvlerësuar skenarin më të thjeshtë të mundshëm matematik për origjinën e materies së errët thotë ai.

Studimi i ri sugjeron gjithashtu një mënyrë për t'a testuar origjinen e matsries së errët duke vëzhguar shenjat që lë ajo në shpërndarjen e materies në univers.

"Ndërkohë që ky lloj i materies së errët është tepër e pakapshme për t'u gjetur në eksperimentet e grimcave, ajo mund të shfaq prezencën në vëzhgimet astronomike. Ne do të mësojmë shumë shpejt rreth origjinës së saj kur të lëshohet sateliti Euclid në vitin 2022 . Do të jetë shumë emocionuese të shikosh se çfarë do të zbulojë rreth materies së errët dhe nëse të dhënat e tij mund të përdoren për të gjurmuar në kohërat përpara Big Bangu-t.

Referenca: Johns Hopkins University

Jupiteri

Jupiteri është planeti i pestë nga dielli dhe është deri më tani planeti më i madh në Sistemin tonë Diellor. Ai është më shumë se dyfishi i të gjithë planetëve të tjerë të kombinuar sëbashku. Vorbullat dhe vijat e Jupiterit janë në fakt të ftohta: re me erë të përbëra prej amoniakut dhe ujit që pluskojnë në një atmosferë me hidrogjen dhe helium. "Njolla e Kuqe e Madhe" ikonë e Jupiterit është një stuhi gjigande më e madhe sesa Toka që ka vazhduar me vrull prej qindra vitesh.

Jupiteri rrethohet nga 79 hëna të njohura. Por, shkencëtarët janë më të interesuar në "satelitët Galelian" që përfshijnë katër hënat më mëdha të zbuluara nga Galileo Galilei në vitin 1610 dhe ato janë: Io, Europa, Ganymede dhe Callisto. Jupiteri ka gjithashtu edhe disa unaza, por sikundër unazat e famshme të Saturnit, ato të Jupiterit janë shumë të zbehta dhe të përbëra prej pluhurit dhe jo akullit.

• Madhësia dhe distanca.

Me një rreze prej 69, 911 kilometra, Jupiteri është 11 herë më i gjerë sesa Toka. Nëse Toka do të ishte sa një monedhë, Jupiteri do të ishte afërsisht sa një top basketbolli. 

Nga një distancë mesatare prej 778 milionë kilometrash, Jupiteri është 5.2 njesi astronomike larg nga dielli. Një njesi astronomike është sa distanca e Diellit nga Toka. Nga kjo distancë, rrezeve të Diellit iu duhen 43 minuta udhëtim nga Dielli te Jupiteri. 

• Orbita dhe rrotullimi.

Jupiteri ka ditën më të shkurtër në Sistemin Diellor. Një ditë në Jupiter është vetëm rreth 10 orë (që është pra, koha që i duhet atij për t'u rrotulluar një herë rreth vetes) dhe ai bën një rrotullim të plotë përreth Diellit në rreth 12 vite tokësore.

Ekuatori i tij ka pjerrësi vetëm 3 gradë, kjo do të thotë se Jupiteri rrotullohet pothuajse djathtas lart dhe nuk ka stinë ekstreme siç kanë planetet e tjerë. 

• Formimi 

Jupiteri mori trajtën e tin kur pjesa tjetër e Sistemit Diellor u formua 4.5 miliardë vite më parë, graviteti tërhoqi vorbullën e gazit dhe pluhurit për t'u bërë ky gjigand i gaztë. Ai mori shumicën e pjesës së mbetur pas formimit të Diellit. Në fakt, Jupiteri ka të njëjtët përbërës që kanë yjet, por ai nuk j bë mjaftueshëm masiv për t'u ndezur. 

Rreth 4 miliardë vite më parë ai u vendos në këtë pozicion që është aktualisht pra, në pjesën e jashtme të Sistemit Diellor. 

• Struktura

Përbërja e Jupiterit është e ngjashme me atë të Diellit, më së shumti hidrogjen dhe helium. Thellë në atmosferë presioni dhe temperatura rriten duke kompresuar gazin e hidrogjenit në lëng. Kjo bën që Jupiteri të ketë oqeanin më të madh në Sistemin Diellor, por një oqean të përbërë prej hidrogjenit në vend të ujit. Shkencëtarët mendojnë se në thellësi, ndoshta në gjysmën e rrugës për në qendren e planetit presioni bëhet aq i madh sa elektronet largohen nga atomet e hidrogjenit lëngun në një përcjellës të rrymës elektrike si metalet. Rrotullimi i shpejtë i Jupiterit mendohet që sjellë korrente elektrike në këtë zonë, duke gjeneruar fushën e fuqishme magnetike të planetit. Është akoma e paqartë nëse thellë poshtë Jupiteri ka në qender një bërthamë të ngurtë apo është një lloj "supe" e trashë, super e nxehtë dhe e dendur. Atje thellë mund të jetë më shumë se 50,000 gradë celsius, e përbërë më se shumti nga hekuri dhe minerale silikatesh (të ngjashme me kuarcin). 

• Sipërfaqja

Si një gjigand i gaztë, Jupiteri nuk ka një sipërfaqe të vërtetë. Planeti është më së shumti një vorbull gazesh dhe lëngjesh. Ndërkohë që një anije hapësinore nuk do të kishte se ku të ulej, sidoqoftë nuk do mundte as të fluturonte përmes tin pa u dëmtuar. Presioni dhe temperatura ekstreme thellë brenda planetit do të bënte që anija kozmike në përpjekje për të fluturuar brenda planetit, të përplasej, shkrihej dhe të abullonte.

• Atmosfera

Aparenca e Jupiterit është një tapiceri shumëngjyrëshe me shirita resh dhe njollash. Planeti i gaztë ka gjasa të ketë tre shtresa të dallueshme resh në "qiejt"  që të marra sëbashku shtrihen rreth 71 kilometra. Shtresa e sipërme ka mundësi të jetë e përbërë nga akulli i amoniakut ndërkohë që shtresa e mesme ka gjasë të përbëhet nga kristalet e ammonium hydrosulfide dhe shtresa më e brendshme nga akulli i ujit dhe avulli. 

Ngjyrat e gjalla që ju shikoni në brezin e trashë përreth Jupiterit mund të jenë shtëllunga squfuri dhe gazesh me përbërje fosfori që ngrihen nga brendshmëria e nxehtë e planetit. Rrotullimi i shpejtë i tij krijon rryma të forta duke i ndarë kështu retë në rripa të errët dhe në zona të ndritshme përgjatë shtrirjeve të gjata. 

Pa asnjë sipërfaqe solide që t'i ngadalësojë, njollat e Jupiterit mund të qëndrojnë për shumë vite. Jupiteri i stuhishëm është i përfshirë nga më shumë një duzinë erërash të përhapura, disa nga të cilat arrijnë 539 kilometra për orë në ekuator. "Njolla e Kuqe e Madhe" që është një vorbull ovale resh sa dy herë gjerësia e Tokës, ka qenë vëzhguar në planetin e gaztë për më shumë se 300 vite. Kohët e fundit tre njolla më të vogla u bashkuan për të formuar "Njollën e Kuqe të Vogël"  që është sa gjysma e njollës së madhe. Shkencëtarët ende nuk e dinë nëse këto njolla ovale si dhe shiritat që qarkojnë planetin janë të cekëta apo të rrënjosura thellë në brendësinë e planetit. 

• Potenciali për jetë

Mjedisi në Jupiter është ndoshta i papërshkueshëm për të mbështetur jetën siç e njohim ne. Temperatura, presioni dhe materialeg që karakterizojnë këtë planet ka shumë mundësi që të jenë tepër ekstreme dhe të dhunshme për organizimat që të përshtatën. 

Ndërkohë që planeti Jupiter është një i  papërshtatshëm që gjallesat të zhvillohet, e njëjta gjë nuk mund të thuhet për shumë hëna të tij. Europa është një nga vendet më të mundshme për të gjetur jetë përtej Tokës në Sistemin Diellor. Ka prova të një oqeani të madh poshtë kores së saj të akullt, ku ndoshta jeta mund të suportohet. 

• Hënat

Me katër hëna të mëdha dhe shumë të tjerë të vogla, Jupiteri formon një lloj sistemi të vogël.  Ai ka 79 hëna të konfirmuara. 

Hënat më të mëdha të tij: Io, Europa, Ganymede dhe Callisto kanë qenë vëzhguar për herë të parë nga Galileo Galilei në vitin 1610 duke përdorur një version të hershëm teleskopi. Këto katër hëna sot njihen si satelitët Galelian dhe janë disa nga destinacionet më të mahnitshme në Sistemin tonë Diellor. Io është trupi me aktivitetin më të madh vullkanik në Sistemin Diellor. Ganymede është hëna më e madhe madje edhe më e madhe sesa planeti Mërkur. Krateret e pakta të vogla të Callistos tregon për një aktivitet të vogël në sipërfaqe. Një oqean me ujë me përbërësit e duhur për jetën mund të shtrihet poshtë kores së akullt të hënës Europa.  

• Unazat

Të zbuluara në vitin 1979 nga anija hapësinore "Voyager 1" e NASA-s, unazat e Jupiterit ishin një surprizë sepse ato përbëhen nga grimca të vogla të errëta që janë të vështira për t'u parë përveç se kur ndriçohen nga prap prej diellit. Të dhënat nga anija hapësinore "Galileo" tregojnë se sistemi i unazave të Jupiterit mund të jenë formuar nga pluhuri i mbetur prej përplasjeve të meteroideve të vogla ndërplanetare me hënat e brendshme të vogla të planetit gjigand. 

• Magnetosfera

Magnetosfera joniane është zona në hapësirë e influencuar prej fushës së fuqishme magnetike të Jupiterit. Ajo përhapet nga 1 në 3 milion kilometra në drejtim të Diellit (ose 7 deri në 21 here sa diametri i vetë Jupiterit) dhe më pas reduktohet në një bisht e ngjashme me formën e larvave që zgjatet në më shumë se 1 miliardë kilometra pas Jupiterit dhe arrin deri në orbitën e Saturnit. Fusha e tij magnetike e pamasë është 16 deri 54 herë më e fuqishme se e Tokës. Ajo rrotullohet bashkë planetin dhe mbledh grimca që kanë ngarkesë elektrike. Afër planetit, fusha magnetike kap një mori grimcash të ngarkuara dhe i përshpejton ato me energji shumë të lartë, duke krijuar një rrezatim intensiv që bombardon hënat e brendshme dhe mund të dëmtojë anijet hapësinore. 

Fusha magnetike e Jupiterit shkakton gjithashtu disa nga aurorat më spektakolare të Sistemit Diellor në polet e planetit.

Referenca:

https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth/

Sa më afër diellit aq më ftohtë bëhet.

Një nga gjërat e çuditshme rreth hapësirës është se gjërat aty nuk janë gjithmonë në përputhje me perceptimin tonë të zakonshëm.  Marrim diellin si shembull. Ti do të mendoje se sipërfaqja e diellit është më e nxehtë sesa atmosfera e tij e jashtme, përderisa sipërfaqja është më afër furrës nukleare të bërthamës së diellit. Fundja, kur je përballë nje vatre zjarri e ndjen nxehtësinë më shumë sa më shumë afrohesh, apo jo?

Problemi është se me diellin nuk funksionon e njëjta gjë. Sipërfaqja e diellit e quajtur fotosferë është në të vërtetë mjaft e nxehtë, midis 3700°C dhe 6200°C. Por, sa më shumë i largohesh sipërfaqes së diellit aq më nxehtë duket se bëhet atmosfera. Në Koronë që është shtresa atmosferike më e jashtme rreth 2100 kilometra nga sipërfaqja, temperatura rritet në mënyrë mahnitëse deri në 500,000°C.

Përveç diellit, edhe disa yje të tjerë shfaqin këtë shenjë të çuditshme po ashtu dhe për një kohë të gjatë shkencëtarët e kishin të vështirë të zbulonin se pse ndodh kjo. Ata zhvilluan një hipotezë, sipas të cilës valët magnetohydrodynamic (MHD) shpërndajnë energjinë nga poshtë fotosferës direkt lart në korona, pothuajse si një tren ekspres pa asnjë ndalesë lokale.

Në vitin 2013 hulumtuesit britanikë përdorën teknologji të avancuar imazhi për të ekzaminuar kronosferen që është shtresa midis fotosferës dhe koronës dhe ekzaminuan valët MHD. Përllogaritjet e tyre konfirmuan se valët mund të jenë përgjegjëse për transportimin e energjisë për në koronë duke e nxehur këtë shtresë.

"Vëzhgimet tona na kanë lejuar të llogarisim sasinë e energjisë së transportuar nga valët magnetike dhe këto përllogaritje zbulojnë se energjia e valëve përkon me energjinë e kërkuar për rritjen e pashpjeguar të temperaturës në koronë," shpjegoi Richard Morton, shkencëtar për Universitetin Northumbria në Britani, ndërkohë që po prezantonte zbulimin.

Burimi:
https://science.howstuffworks.com/why-sun-atmosphere-hotter-than-surface.htm

Galaktika që "ndizet" nga lindja e yjeve të rinj.

Galaktika e parregullt NGC 4485 tregon të gjitha shenjat e përfshirjes në një aksident përplasje me një galaktikë tjetër që po e tejkalonte. Por, në vend që të shkatërronte galaktikën, u mundësua lindja e një gjenerate të re yjesh dhe me sa duket edhe planetesh.

Ana e djathtë e galaktikës po zien nga formimi i yjeve dhe kjo tregohet në bollëkun e yjeve blu të rinj si dhe në mjegullnajat rozë që shërbejnë për "inkubimin" e yjeve. Ana e majtë sidoqoftë, duket sikur është e paprekur. Ajo përmban të dhëna për strukturën spirale të galaktikës së mëparshme, që më parë po kalonte në një evolucion galaktik normal.

Galaktika e madhe 'fajtore' NGC 4485 është në fund të kornizës. Të dyja galaktikat e kanë goditur njëra-tjetrën miliona vite më parë dhe tani janë 24,000 vite dritë larg. Lufta e tërheqjes gravitacionale ndërmjet tyre ka krijuar zona vallëzimi me gaze dhe pluhur me densitet shumë të madh brenda të dyja galaktikave. Ky aktivitet nxiti një stuhi të formimit të yjeve.

Kjo galaktikë është një shembull i afërt i llojit të aktivitetit kozmik të përplasjeve që kanë qenë shumë më të zakonshme miliarda vite më parë, kur universi ishte më i vogël dhe galaktikat më afër së bashku. NGC 4485 shtrihet 25 milion vite larg konstelacionit verior "Canes Venatici".

Ky imazh i ri i kapur nga "Fusha e Gjerë e Kamerës 3 të Hubble-it" (WFC3), siguron të dhëna të mëtejshme për kompleksitetin e e evolucionit të galaktikave.

Burimi:
'Galaxy Blazes With New Stars Born From Close Encounter' image from the #NASA_App
http://www.nasa.gov/image-feature/goddard/2019/galaxy-blazes-with-new-stars-born-from-close-encounter

Si do të jetë fundi i universit?!

"Në librat shkollor të kozmologjisë ne mësojmë se ka tre të ardhme bazike për universin," thotë Robert Caldwell një kozmolog në universitetin Dartmouth, në Hanover.

Në skenarin e parë, kozmosi mund të vazhdojë të zgjerohet përgjithmonë, me të gjithë materien që shpërbëhet eventualisht në energji dhe kjo njihet si "vdekja e nxehtësisë", thotë Caldwell. Në mënyrë alternative, graviteti mund të bëjë, që universi të kalojë në kolaps sërisht, duke krijuar Big Bang-un e kundërt të quajtur "Big Crunch". Por, ka edhe një mundësi tjetër, që energjia e errët të shkaktojë zgjerimin e përshpejtuar të universit, gjithnjë e më shpejt duke evoluar në një proces arratisjeje të njohur si "Big Rip."

Përpara se të flasim për fundin e universit, le të kthehemi te lindja e tij. Të kuptuarit tonë deri tani thotë se koha dhe hapësira filluan gjatë Big Bang-ut, kur një pikë subatomike, ultra e nxehtë dhe super e dendur shpërtheu jashtë. Sa filloi të ftohej mjaftueshëm, grimcat nisën të formonin struktura më të mëdha si galaktika, yje dhe të gjithë jetën në Tokë. Ne po jetojmë aktualisht, me përafërsi 13 miliardë vite pas fillimit të universit, por duke dhënë skenarët e ndryshëm të vdekjes së tij është e paqartë, se edhe përsa kohë universi do të vazhdojë.

Sipas skenarit të parë, universi del nga ekzistenca për shkak të 'vdekjes' së nxehtësisë; të gjithë yjet në kozmos do të konsumojnë karburantin e tyre dhe shumica prej tyre mund të lënë pas mbetje shumë të dendura të njohur si "xhuxhat e bardhë" dhe yjet neutron. Ndërsa yjet më të mëdhenj do të bien në kolaps duke u bërë vrima të zeza dhe tërheqja masive gravitacionale e tyre do të thithte pjesën më të madhe të materies në grykën e tyre, që konsumon gjithçka.

"Pastaj diçka spektakolare mund të ndodhë," thotë kozmologu Caldwell.

Vrimat e zeza mendohet se japin një lloj të veçantë emetimi të quajtur rrezatimi Hawking. Ky rrezatim në fakt, grabit pakëz nga masa e secilës vrimë të zezë duke i shkaktuar kështu zhdukjen e ngadaltë. Pas dhjetës në fuqi të njëqind vitesh (që është një njësh me njëqind zero pas) të gjitha vrimat e zeza do të zhduken duke lënë pas asgjë më shumë se energji inerte, sipas astrofizikanit Kevin Pimbbelt nga universiteti Hull në Britaninë e Madhe.

Në kontrast me hipotezën e mësipërme, sipas alternativës tjetër "Big Crunch", tërheqja gravitacionale e yjeve dhe galaktikave një ditë do t'a shtyjë të gjithë universin që të bashkohet sërisht. Ky proces do të çojë një lloj Big Bang-u për së mbrapshti, me grumbujt e galaktikave që përplasen e bashkohen pastaj yjet dhe planetet do të përzihen së bashku dhe më në fund çdo gjë në univers do të formojë edhe njëherë një pikë të dendur me përmasë infinit të vogël.

Një përfundim i tillë tregon për një simetri të përkohshme të universit. "Është e rregullt dhe e pastër," thotë Caldwell.

Mundësia e fundit bazike për fundin e universit është ajo që njihet si "Big Rip". Në këtë skenar energjia e errët, substanca misterioze që vepron në të kundërt të gravitetit, do të zbërthejë çdo gjë pjesë nga një pjesë. Zgjerimi i kozmosit do të përshpejtohet derisa galaktikat e largëta të largohen tutje prej nesh dhe aq shpejt sa drita e tyre nuk do mundet më të shikohet. Ndërkohë që zgjerimi shpejtohet edhe objektet e afërta fillojnë të zhduken pas asaj që Caldwell e përshkruan si "muri i errësirës".

"Galaktikat do të zbërthehen. Sistemet diellore gjithashtu dhe lëre imagjinatën të shfrenuar," thotë ai. "Planetet dhe atomet eventualisht e pastaj universi në vetvete."

Cili "fund" do të ndodhë?

Për shkak se vetitë e energjisë së errët nuk janë të njohura, hulumtuesit nuk e dinë se cili nga këto skenarë do të prevalojë. Caldwell thotë se shpreson, që observatorët në zhvillimin si "WFIRST" i NASA-S apo "LSST" do të ndihmojë të shpjegojë sjelljen e energjisë së errët dhe mbase do të sigurojë edhe një kuptim më të mirë për fundin e universit.

Burimi:
https://www.livescience.com/65299-how-will-the-universe-end.html

Astronomët kanë zbuluar një mbetje 2,000 vjeçare nga një nova.

Për herë të parë, një ekip hulumtuesish europian duke përfshirë edhe Universitetin Gottingen kanë zbuluar mbetjet nga një nova në një grumbullim globular galaktik. Nova është një shpërthim hidrogjeni në sipërfaqen e një ylli, që e bën atë të duket shumë më të shndritshëm. Mbetjet kanë formuar një mjegullnajë të shkëlqyese. Mbetjet e kësaj nove janë të lokalizuara në afërsi me qendrën e grumbullit globular "Messier 22" dhe së fundmi është vëzhguar duke përdorur instrumente moderne.

"Pozicioni dhe ndritshmërisa e mbetjes përputhen me një shënim të bërë që në vitin 48 para erës sonë në një koleksion antik vëzhgimesh nga astronomët kinezë," thotë autori Fabian Gottgens. "Ndoshta ata kanë parë shpërthimin origjinal të novas." Kjo do të thotë se matjet moderne kanë konfirmuar një nga vëzhgimet më të vjetra të një ngjarje jashtë Sistemit tonë Diellor.

Grumbullimet globulare janë grumbuj të mëdhenj në formë sferike, që përmbajnë disa qindra mijëra yje të vjetër, të cilët orbitojnë së bashku rreth galaktikës së tyre. Janë të njohur 150 grumbuj të tillë globular që orbitojnë galaktikën tonë Rruga e Qumështit. "Messier 22" është një nga këta grumbuj yjor dhe shtrihet në konstelacionin Sagittarius në drejtim të qendrës së galaktikës sonë. Ajo është vëzhguar duke përdorur instrumentin MUSE në Teleskopin Shumë të Madh (Very Large Telescope) në ESO në Kili. Instrumenti MUSE jo vetëm që prodhon imazhe, por njëherazi bën ndarjen e dritës yjore nga ngjyrat. Kjo e bën atë veçanërisht të përshtatshëm për të gjetur mjegullnaja, që shpesh ndriçojnë vetëm në një ngjyrë të caktuar, zakonisht në ngjyrë të kuqe.

Mbetja e re e zbuluar e novas vjen nga një mjegullnajë me shkëlqim të kuq, e përbërë prej gazit të hidrogjenit dhe gazeve të tjera dhe që ka një diametër sa rreth 8,000 herë distanca midis Diellit dhe Tokës. Pavarësisht madhësisë së saj, mjegullnaja është relativisht e lehtë. Ajo ka një masë sa 30 herë masa e Tokës për shkak se gazet kanë qenë shpërndarë nga shpërthimi.

Burimi:
https://www.sciencedaily.com/releases/2019/04/190429125350.htm

Studimi i ri në CERN hedh dritë në misterin materie-antimaterie.

Hulumtuesit kanë zbuluar një burim të ri të asimetrisë së grimcave. Shpjegimi i këtij zbulimi në artikull bëhet nga fizikani Marco Gersabeck i Universitetit të Manchesterit.

Pse ne ekzistojmë? Kjo është pyetja më themelore dhe më e diskutueshme, që mund të duket jashtë fushës së fizikës së grimcave. Por, eksperimenti jonë i ri në CERN në "Large Hadron Collider" na ka çuar një hap përpara në zbulimin e saj.

Për t'a kuptuar pse, le të kthehemi pas në kohë rreth 13.8 miliardë vite më parë te Big Bangu. Kjo ngjarje ka prodhuar sasi të njëjtë materie, nga e cila përbëhesh ti dhe diçkaje tjetër të quajtur antimaterie. Besohet se çdo grimcë ka një antimaterie si shoqërues dhe që janë indentike, përveç se kanë ngarkesë të kundërt. Kur grimca dhe antigrimca takohen ato e asgjësojnë njëra tjetrën duke u zhdukur në një shpërthim drite.

Arsyeja se pse universi që ne shohim sot përbëhet plotësisht nga materia është një nga misteret më të mëdha të fizikës moderne. Nëse do të kishte pasur një sasi të barabartë materie dhe antimaterie çdo gjë në univers do të ishte asgjësuar. Hulumtimet tona kanë zbuluar një burim të ri të asimetrisë midis materies dhe antimateries.

Antimateria për herë të parë ka qenë sugjeruar nga Arthur Schuster në vitin 1896, më pas i është dhënë një themel teorik nga Paul Dirac në vitin 1928 dhe është zbuluar në formën e anti-elektroneve të quajtura pozitrone, nga Carl Anderson në vitin 1932. Pozitronet ndodhin në proceset natyrore radioaktive, të tilla si në shpërbërjen e kaliumit-40. Kjo do të thotë një banane mesatare (përmban kalium) emeton një pozitron çdo 75 minuta, këto pastaj asgjësohen në kontakt me elektronet për të prodhuar dritë.

Blloqet ndërtuese themelore të materies që përbëjnë një atom janë grimcat elementare të quajtura kuarke dhe leptone. Kuarket ndahen në gjashtë lloje: "up", "down", "strange", "charm", "bottom" dhe "top". Në mënyrë të ngjashme edhe leptonet ndahen në gjashtë lloje: "elektron", "muon", "tau" dhe tre "neutrino". Për secilën prej tyre ka gjithashtu edhe nga një kopje antimaterie që ndryshojnë vetëm në ngarkesë.

Grimcat antimaterie në princip duhet të jenë imazhi pasqyrues perfekt i shoqëruesit të tyre. Por, eksperimentet kanë treguar se nuk ndodh gjithmonë kështu. Marrim si shembull grimcat e njohura si "mesone", që përbëhen nga një kuark dhe një anti-kuark. "Mesonet" neutrale kanë një veçori fantastike: ato munden që në mënyrë spontane të kthehen në anti-meson dhe e anasjellta. Në këtë proces kuarket kthehen në anti-kuarke dhe anti-kuarket në kuarke. Por, eksperimentet kanë treguar se kjo ndodh më shumë në një drejtim sesa në të kundërtën, duke krijuar më shumë materie sesa antimaterie përgjatë kohës.

Përgjatë grimcave që përmbajnë kuarke  vetëm ato që përfshijnë kuarket "strange" dhe "bottom" kanë qenë vëzhguar se shfaqin një asimentri të tillë dhe këto dy zbulime kanë qenë shumë të rëndësishme. Për të dyja këto zbulime janë marrë çmime Nobel.

Si kuarku "strange" ashtu edhe "bottom" mbajnë një ngarkesë elektrike negative. I vetmi kuark i ngarkuar pozitivisht dhe që në teori është i aftë të formojë grimca, që mund të shfaqin asimetrinë materie-antimaterie, janë kuarket "charm". Teoria sugjeron se nëse ndodh kjo, atëherë efekti do të jetë shumë i vogël dhe i vështirë për t'u dedektuar. 

Megjithatë, eksperimenti i bërë në Large Hadron Collider (LHC) ka arritur tashmë, që për herë të parë të vëzhgojë një asimetri të tillë në grimcat "D-meson" që përmbajnë kuarket "charm". Kjo është bërë e mundur nga një sasi e pashembullt kuarkesh "charm" të prodhuara direkt nga përplasjet në LHC. Rezultatet tregojnë se mundësia statistikore e këtij fluktuacioni është rreth 50 në një miliardë.

Nëse kjo asimetri nuk vjen nga të njëjtat mekanizma që shkaktojnë asimetrinë e kuarkeve "strange" dhe "bottom", atëherë kjo lë hapësirë për burime të tjera të asimetrisë materie-antimaterie, që mund t'i shtohet në total asimetrisë në universin e hershëm. Dhe ajo që është e rëndësishme është se me pak raste të njohura të asimetrisë nuk mund të shpjegojnë se pse universi përmban kaq shumë materie. Vetëm ky zbulim nuk është i mjaftueshëm për të mbushur boshllëkun, por është një pjesëz esenciale në të kuptuarit e ndërveprimeve të grimcave themelore.

Burimi:
https://cosmosmagazine.com/physics/cern-study-sheds-light-on-matter-antimatter-mystery

A mund të zhduket e gjithë jeta në Tokë nga shpërthimi i rrezeve gama?

Është ndjesi hutuese të ndeshesh me mënyrat e panumërta që një fatkeqësi natyrore globale mund të na godasë, duke shkaktuar dëme katastrofike, të parikthyeshme dhe zhdukje në Tokë. Sigurisht ne kemi të drejtë të ndihemi të kërcënuar nga armët bërthamore si dhe nga ngrohja masive globale e shkaktuar prej njeriut. Por, këta armiq i njohim tashmë. Po shpërthimet masive të vullkaneve? Ose vrimat e zeza endacake? Ose një rrezatim masiv që mund të shënjestrojë në drejtim të Tokës kur një yll bie në kolaps, duke rezultuar në një asgjësim global?

Rasti i fundit nuk ka fare gjasë. Por, ky lloj shkatërrimi ka gjithsesi një gjasë të mundshme që të ndodhë nën rrethana tepër të pazakonta, prandaj nuk do të tregoheshim të drejtë po të thonim se është plotësisht e pamundur të koincidojë. A ndihesh i rrezikuar?

Ja si qëndron puna e shpërthimit të rrezeve gama: kur një yll shumë masiv bie në kolaps prodhon një sasi të stërmadhe rrezatimi të përqendruar në rryma. Nëse njëra nga këto rryma të fuqishme me rrezatim do të godasin Tokën, do përpinte të gjithë shtresën e ozonit. Dhe një ftohje globale do të ndodhte. Përveç kësaj mund të binte edhe shi acid. Epo kjo nuk është një panoramë e bukur për jetën në Tokë!

Çështja është, se ka shumë faktorë që do të duhej të bashkoheshin në një skenar tepër avancuar, që një rrezatim gama të na shkatërrojë ne të gjithë. Për shembull, ylli duhet të ndodhet afër nesh. Dhe deri më tani, shpërthimi me rreze gama ka gjasë të ndodhë në afërsi me Tokën vetëm çdo miliardë vite ose pak a shumë. Gjithashtu, ylli duhet të jetë në të njëjtin drejtim me ne, në të kundërt, rrezatimi gama nuk na kapë dot, kështuqë ne do vazhdonim të ndosnim Tokën dhe të luftonim njëri-tjetrin lumturisht.

Sidoqoftë, nuk do ishte keq të dinim se disa shkencëtarë parashtrojnë idenë se rrezatimi gama mund të ketë pasur një rol në zhdukjen e ndodhur para 440 milion viteve më parë (në të vonë të periudhës Ordovician). Në këtë periudhë u zhdukën rreth 70 përqind e jetës detare dhe në atë kohë jeta kryesisht lulëzonte në dete. Kjo periudhë ka pak shenja dalluese të një rritjeje rrezatimi, si për shembull ftohje globale, që mund t'i përkasë rrezatimit gama.

Së fundmi mund të themi: është plotësisht e sigurtë që rrezatimi gama do të na zhdukte dhe ndoshta ka ndodhur edhe më parë. Por, nuk ka vend për panik, sepse ne kemi edhe 500 milionë vite përpara se të shkaktojë telashe.

Burimi:

https://science.howstuffworks.com/gamma-ray-burst-life-earth.htm

Më në fund u gjet lloji i parë i molekulës në univers!

Lloji i parë i molekulës që ka qenë formuar në univers është dedektuar në hapësirë për herë të parë, pasi ishte kërkuar që prej dekadash. Shkencëtarët e zbuluan brenda galaktikës tonë duke përdorur observatorin fluturues më të madh në botë, i quajtur Observatori Stratosferik i NASA-s për Astronominë Infrared ose SOFIA.

Kur universi ishte ende i ri vetëm pak lloje atomesh ekzistonin. Shkencëtarët mendojnë se rreth 100,000 vite pas Big-Bangut heliumi dhe hidrogjeni u bashkuan për të krijuar një molekulë të quajtur hidrid heliumi për herë të parë. Hidridi i heliumit duhet të jetë prezent edhe në disa pjesë të universit modern, por nuk ka qenë dedektuar në hapësirë deri më tani.

SOFIA gjeti hidrid heliumi në një mjegullnajë planetare që është mbetje e një ylli të ngjashëm me Diellin. E lokalizuar 3,000 vite dritë larg në afërsi me konstelacion Cyngus, kjo mjegullnajë planetare e quajtur NGC 7027, përmban kushtet e duhura që lejojnë formimin e një molekule të tillë. Zbulimi shërben si provë, se në fakt hidridi i heliumit ekziston në hapësirë. Kjo konfirmon një pjesë kyçe në të kuptuarit tonë bazik të kimisë së universit të hershëm dhe se si ka evoluar përgjatë miliarda vitesh në një kimi komplekse të ditëve të sotme.

"Kjo molekulë strehohej atje, por na duheshin instrumentet e duhura dhe kryerja e vëzhgimeve në pozicionin e duhur. SOFIA ishte aftë t'a bënte këtë në mënyrë të përsosur," tha Harold Yorke, drejtues i Qendres Shkencore tek SOFIA-s.

Sot, Universi është i mbushur me struktura komplekse të mëdha të tilla si planetët, yjet dhe galaktikat. Por, më shumë se 13 miliardë vite më parë, pas big big bangut, universi i hershëm ishte i nxehtë dhe gjithçka që ekzistonte ishin vetëm pak lloje atomesh, më së shumti helium dhe hidrogjen. Ndërsa atomet kombinoheshin  për të formuar molekulën e parë, universi u ftoh dhe filloi të merrte formë. Shkencëtarët konkluduan se hidridi i heliumit është e para molekulë primordiale.

Sa filloi të ftohej universi, atomet e hidrogjenit mund të ndërvepronin me hidridin e heliumit, duke çuar në krijimin e hidrogjenit molekular, që është molekula primare përgjegjëse për formimin e yjeve të parë. Yjet pastaj janë ata që krijuan të gjithë elementët përbërës të këtij kozmosi të pasur me kimikate. Problemi është megjithatë, se shkencëtarët nuk mund t'a gjenin hidridin e heliumit në hapësirë. Ky hap i parë sa i përket lindjes së kimisë mbetej i paprovuar deri më tani.

"Mungesa e provave për ekzistencën e hidridit të heliumit në hapësirën ndëryjore ka qenë një dilemë prej dekadash në astronomi," thotë Rolf Guesten që është pjesë e Institutit Max Plank për Radio Astronominë, në Bonn, Gjermani.

Hidridi i heliumit është një molekulë e vështirë për t'u marrë me të. Vetë heliumi është një gaz fisnik që e bën atë tepër të vështirë për t'u kombinuar me një lloj tjetër atomi. Por, në vitin 1925 shkencëtarët mundën të krijojnë një molekulë në laborator duke e shtyrë heliumin që të bashkëndante një nga elektronet e tij me një jon hidrogjeni. Pastaj në të vonë të vitit 1970 shkencëtarët studiuan mjegullnajën NGC 7027 dhe menduan se ky mjedis është i përshtatshëm për të formuar hidridin e heliumit. Sidoqoftë teleskopi hapësinor nuk kishte teknologjinë specifike për të kapur molekulën e duhur nga përzierja e molekulave të tjera në mjegullnajë.

Në vitin 2016 shkencëtarët iu kthyen për ndihmë SOFIA-s. Duke qenë se fluturon lart 45,000 feet ose 13.716 km arrin të bëjë vëzhgime sipër shtresës interferuese të atmosferës së Tokës. Ka edhe një të mirë që nuk e ka teleskopi hapësinor, SOFIA rikthehet në Tokë pas çdo fluturimi. Naseem Rangwala thotë se ky rikthim në Tokë i lejon shkencëtarët që të ndryshonin instrumentet dhe të instalonin teknologjinë e fundit.

Azhornimi i fundit i një prej instrumenteve të SOFIA-s të quajtur për shkurt GREAT shtoi një kanal specifik për hidridin e heliumit që më përpara nuk e kishin teleskopët. Instrumenti punon si një marrës radioje. Shkencëtarët e rregulluan te frekuenca e molekulës për të cilën po kërkonin, e ngjashme me rregullimin e frekuencave të radios te stacioni i duhur. Ndërkohë që SOFIA i drejtohej qiellit të natës, shkencëtarët me padurim ishin të gatshëm të regjistronin të dhënat nga instrumenti në kohë reale. Dhe më në fund hidridi i heliumit shaqet dukshëm dhe qartë.

"Ishte kaq emocionuese të jesh atje dhe të shikosh hidridin e heliumit për herë të parë në të dhëna," thotë Guesten. "Kjo i sjell një kërkimi të gjatë një fund të lumtur dhe eliminon dyshimet rreth të kuptuarit tonë për kiminë e dukshme të universit të hershëm."

Burimi:
https://www.nasa.gov/feature/the-universe-s-first-type-of-molecule-is-found-at-last

Çfarë do të ndodhte po të mos kishim Hënë?

Hëna është trupi më i shndritshëm një qiellin tonë pas diellit. Atë e gjejmë përveç se në qiell edhe nëpër mite, përralla e poezi. Por, e gjejmë gjithashtu edhe në një serë hulumtimesh dhe ekspeditash shkencore.

Ka pasur mendime të ndryshme për formimin e Hënës, por sipas të dhënave më të fundit Hëna është formuar nga përplasja e një trupi qiellor, që kishte afërsisht madhësinë e Marsit, me Tokën disa miliarda vite më parë. Dhe nga mbetjet e kësaj përplasjeje u krijua sateliti ynë natyrorë. Shkencëtarët mendojnë se në fakt Hëna ka pasur një impakt kryesor në zhvillimin e jetës në Tokë, duke e bërë planetin tonë më përshtatshëm për jetën.

Pra, çfarë do të ndodhte në Tokë po të mos kishim Hënë?

Ndoshta efekti më i dukshëm do të ishte ndryshimi i dallgëve. Për shkak të gravitetit Hëna ka një impakt tërheqës në oqeane, duke shkaktuar kështu baticën dhe zbaticën. Nëse nuk do kishte Hënë dallgët do ishin vetëm sa 1/3 e madhësisë që kanë sot. Sigurisht, edhe dielli ka ndikim në krijimin e dallgëve, por duke qenë shumë më larg efekti i tij është më i vogël.

E dinit që Hëna e ngadalëson rrotullimin e Tokës?
Hëna është sateliti natyror më i madh në sistemin tonë diellor në raport me planetin të cilit i rrotullohet. Raporti i masës së Hënës me Tokën është 1:4. Kjo tregon se këta dy trupa ushtrojnë një forcë të madhe gravitacionale ndaj njëri tjetrit, duke formuar kështu një sistem unik. Pikërisht kjo forcë gravitacionale e Hënës e ngadalëson rrotullimin e Tokës dhe zgjat ditët me 2.3 milisekonda për një shekull. Me fjalë të tjera pa Hënë ditët nuk do të ishin më 24 orë, por do të bëheshin shumë më të shkurtra gradualisht. Shpejtësia e rrotullimit të Tokës nuk ndikon vetëm te gjatësia e ditëve, në fakt do të kishte rrjedhoja të pashmangshme në klimë, duke shkaktuar stuhi dhe erë më fortë.

Tërheqja gravitacionale e Hënës mund të ketë qenë thelbësore për jetën në Tokë, duke moderuar shkallën e luhatjes në këndin boshtor të saj. Imagjinoni sikur këndi i Tokës të ishte diku afër 0 gradë, ne do të shikonim diellin vetëm për pak minuta në ditë, ose një kënd prej 97°, ashtu si Urani edhe ne do t'a gjenim veten në një situatë ku dita zgjatë 42 vite të vazhdueshme, që pastaj ndiqet nga 42 vite errësirë.

Po eklipset? Që të ndodhë një eklips duhen patjetër tre trupa qiellorë, pra Toka, Dielli dhe Hëna. Është e kuptueshme se po të mos kishim Hënë nuk do  të kishim mundësi të vëzhgonim fenomenin tërheqës të eklipseve. Dhe përveç eklipseve do mungonte edhe një gjë tjetër natën: drita e Hënës. Nata do ishte shumë më e errët dhe ne do mund të shikonim çdo natë një shfaqje me "yje që bien".

Burimet:
1) https://science.howstuffworks.com/no-moon.htm
2) https://www.google.com/amp/s/www.space.com/amp/55-earths-moon-formation-composition-and-orbit.html
3) https://www.britannica.com/place/Moon

Pesë veçori të Afërditës.

5) Afërdita është shumë e ngjashme, por edhe shumë e ndryshme nga Toka.

Nëse Tokës do t'i gjenim një binjake në sistemin diellor, padyshim që do të ishte Afërdita. Masa e Afërditës është sa 0.81 e asaj të Tokës. Madhësia e tyre është përafërsisht e njëjtë. Rrezja e Afërditës është 6,052 km ndërsa e rrezja e Tokës është 6,378 km. Për shkak se masa dhe madhësia e tyre është kaq e krahasueshme, kjo do të thotë se ato kanë afërsisht të njëjtin densitet dhe kompozim.  Por nga ana tjetër ato nuk mund të ishin edhe më të ndryshme se ç'janë. Afërdita e ka temperaturën e sipërfaqes gati 481°C dhe presioni atmosferik me dioksid karboni është 95 herë më i madh se i Tokës. Sipërfaqja e Afërditës është një djerrinë e shkretuar. Interesimi për këtë planet është i përqendruar në pyetjen se si këto dy planete kaq të ngjashëm janë njëkohësisht edhe kaq të ndryshëm.

4) Afërdita është planet shumë i nxehtë për shkak të efektit serë.

Për shkak se atmosfera e Afërditës është shumë e trashë, planeti i nënshtrohet një efekti serë të pamasë që e nxeh shumë atë. Edhe pse Afërdita është shumë më afër Diellit se Toka, ajo absorbon më pak dritë diellore për shkak të reve të trasha. Sidoqoftë, një pjesë e mjaftueshme drite arrin t'a gjejë rrugën për në atmosferën e poshtme dhe në sipërfaqe. Kjo dritë diellore absorbohet dhe rirrezatohet në formën e rrezeve infra të kuqe. Në Tokë rrezatimi infra i kuq kthehet mbrapsht në hapësirë ndërsa në Afërditë, për shkak të reve të trasha me dioksid karboni, rrezatimi infra i kuq kapet dhe ngroh planetin.

3) Afërdita rrotullohet në të kundërtën e planeteve të tjerë.

Nëse do të shikosh poshtë në sistemin diellor nga diku sipër polit te veriut të Diellit, do të shihje që Dielli rrotullohet në drejtim të kundërt me orën. Po ashtu edhe të gjithë planetët përveç Afërditës dhe Uranit. Afërdita rrotullohet në drejtim me akrepat e orës, në boshtin e saj. "Dita" në këtë planet është shumë e gjatë, sa 243 ditë tokësore dhe madje është edhe më e gjatë sesa viti i cili zgjat sa "225" ditë tokësore. Është ende një çështje e hapur se pse Afërdita sillet në këtë mënyrë. Dyshohet se shkaktohen nga rrymat diellore që veprojnë në atmosferën shumë të dendur të Afërditës ose përplasjet me trupat e mëdhenj që kanë ndodhur në të kaluarën.

2) Atmosfera rrotullohet më shpejt sesa planeti.

Ndërkohë që Afërdita dalë ngadalë sillet rrotull boshtit të saj çdo 243 ditë, atmosfera e saj e sipërme përshpejton përreth planetit duke u rrotulluar për 4 ditë. Pse? Spekulohet se ky "super-rrotullim" siç edhe quhet ka të bëjë me rrymat termale që induktohen nga Dielli, por një shkak përfundimtar nuk është i njohur.

1) Atmosfera e saj mund të ketë jetë.

Super-rrotullimi i Afërditës është zbuluar duke vëzhguar shtresat e errëta në atmosferën e saj. Se çfarë janë këto shtresa dhe se pse super-rrotullimi nuk i ka përzier barazimisht ato nëpër atmosferë, nuk është e ditur ende. Një mundësi është që këto shtresa evidentojnë jetë mikrobiale. Sipërfaqja e Afërditës është 482°C, por 50 dhe 60 km mbi sipërfaqe temperatura dhe presioni janë si ato të Tokës në sipërfaqe. Por, si i bëhet reve me acid sulfurik? Mundet që mikrobet të mbulohen në molekula squfuri me 8 atome  (S8) që mund t'i bëjë ato të papërshkueshme nga acidi sulfurik. S8 gjithashtu absorbon dritën ultravjollcë.

Burimi:
https://www.britannica.com/list/5-weird-facts-about-venus

Në gjueti të jetës; astronomët kanë identifikuar yjet më premtues.

Sateliti i NASA-s për vëzhgimin e ekzoplaneteve tranzitore (Transiting Exoplanet Survey Satellite ose TESS), është dizenjuar për të zbuluar ekzoplanetët e banueshëm. Por, me qindra mijëra yje të ngjashëm me Diellin apo më të vegjël se ai që shfaqën në pamjen e kamerave të këtij sateliti, cili nga këta është "mikpritës" ndaj planeteve si ky i joni?

TESS do të vëzhgojë 400,000 yje nëpër të gjithë qiellin, për të kapur një shfaqje të shpejtë të një ekzoplaneti që po kalon përgjatë fytyrës së yllit të tij, kjo është një nga metodat kryesore nga e cila, ekzoplanetët identifikohen.

Një ekip astronomësh nga Universiteti Cornell, Universiteti Lehigh dhe Universiteti Vanderbilt kanë identifikuar shënjestrat më premtuese për këtë kërkim në katalogun e ri të TESS-it me yje në zonën e banueshme. Autorja drejtuese e këtij kërkimi është profesoresha e astronomisë në Cornell, Lisa Kaltenegger, e cila është gjithashtu edhe drejtuese e institutit Carl Sagan në Cornell dhe anëtare e ekipit shkencor në TESS.

Katalogu identifikon 1822 yje, nga të cilët TESS është mjaftueshëm sensitiv për të dalluar planete të ngjashëm me Tokën, vetëm pak më të mëdhenj se ajo, që marrin rrezatim nga ylli i tyre njësoj siç merr edhe Toka nga dielli ynë. Për 408 yje, TESS mund të dallojë një planet po aq të vogël sa Toka, dhe me rrezatim të ngjashëm, në vetëm një kalim.

"Jeta mund të ekzistojë në çdo lloj bote, por ajo që ne dimë më mirë që e suporton jetën është bota jonë, prandaj është e arsyeshme që kërkimet e para t'i bëjmë për planete të ngjashëm me Tokën," thotë Kaltenegger. "Për TESS-in ky katalog është i rëndësishëm sepse kushdo që po punon me të dhënat dëshiron të dijë se përreth cilit yll mund të gjejmë planetë analogë me Tokën."

Kaltenegger drejton programin në TESS që po vëzhgon katalogun e 1822 yjeve në detaje, duke shikuar për planete. "Unë kam 408 yje të preferuar", thotë ajo. "Është e mrekullueshme që nuk kam pse të zgjedh vetëm njërin nga ata; tani mund të kërkoj për qindra yje."

Për të konfirmuar një ekzoplanet që ka qenë vëzhguar dhe për të gjetur distancën mes tij dhe yllit të tij, duhet të dedektohen dy tranzite (kalime të planetit) përreth yllit. 1822 yjet që hulumtuesit kanë identifikuar në katalog janë nga ata që TESS mund të dedektojë dy tranzite planetare gjatë misionit të tij. Për shkak të këtyre periodave orbitale del se planetet ndodhen në zonën e banueshme të yllit të tyre.

Zona e banueshme është ajo zonë përreth një ylli në të cilën uji mund të jetë në gjendje të lëngët në sipërfaqen e një planeti shkëmbor dhe rrjedhimisht konsiderohen ideale për të pasur jetë. Siç hulumtuesit thonë, se edhe në planetët jashtë zonës së banueshme sigurisht që mund të ketë jetë, por do të ishte jashtëzakonisht e vështirë për të dedektuar ndonjë shenjë të saj në të tillë planetë të ngrirë, pa qenë atje.

Katalogu gjithashtu identifikon një nënbashkësi prej 227 yjesh për të cilat TESS jo vetëm që mund të kërkojë për planetë që marrin të njëjtin rrezatim, por për të cilët TESS mund të kërkojë edhe më shumë, duke mbuluar tërësisht zonën e gjerë të banueshme e deri në zonën e ftohtë të orbitave të ngjashme me Marsin. Kjo do t'i lejojë astronomët që të kërkojnë për shumëllojshmërinë e zonave potencialisht të banueshme përreth qindra yjesh të ftohtë gjatë kohëzgjatjes së misionit të TESS-it.

Yjet e përzgjedhur në katalog janë të ndritshëm, të ftohtë dhe xhuxhë, temperatura e të cilëve arrin afërsisht midis 2,700 dhe 5,000 gradë Kelvin. Yjet në katalog janë përzgjedhur në sajë të ndritshmërisë së tyre; më të afërtit janë afërsisht gjashtë vite dritë larg nga Toka.

"Ne nuk e dimë se sa planetë do të gjejë TESS-i përreth qindra yjesh, ose nëse ata do të jenë të banueshëm," thotë Kaltenegger "por shanset janë në favorin tonë. Disa studime tregojnë se janë shumë planetë shkëmborë në zonën e banueshme të një ylli të ftohtë, po ashtu si në katalog. Ne jemi të emocionuar për të parë se çfarë do të gjejmë."

Një total prej 137 yjesh në katalog janë brenda fushëpamjes së vazhdueshme të teleskopit hapësinor të NASA-S James Webb, që po ndërtohet. Webb do të mund të vëzhgojë këto yje dhe të karakterizojë atmosferën planetare dhe të kërkojë për shenja jete në atmosferën e tyre.

Hulumtuesit vënë në dukje se, planetët e identifikuar nga TESS mund të përbëjnë edhe një shënjestër ekselente për vëzhgime nga teleskopë jashtëzakonisht të mëdhenj, me bazë në tokë, që janë duke u ndërtuar dhe që për shkak të ndritshmërisë së yllit "mikëpritës", mund t'a bëjë të lehtë karakterizimin e tyre.

"Kjo është një kohë e mrekullueshme në historinë e njerëzimit dhe një hap i madh për të kuptuar vendin tonë në univers," thotë Stassun që është anëtar në ekipin shkencor të TESS.

Burimi:
https://www.eurekalert.org/pub_releases/2019-03/cu-ihf032619.php
Ilustrimi i mëposhtëm është marrë nga NASA.

Më në fund e dimë se kur galaktika jonë do të përplaset me Andromedën.

Galaktika jonë "Rruga e Qumështit" do të mbijetojë kështu siç është për një kohë pak më të gjatë sesa kishin menduar më parë astronomët, sugjeron një studim i ri.

Përplasja monstruoze midis midis galaktikës dhe fqinjës tonë, galaktikës spirale Andromeda do të ndodhë rreth 4.5 miliardë vite nga tani. Këto të dhëna që jep studimi i ri janë bazuar në vëzhgimet e bëra nga anija hapësinore e Europës, Gaia. Disa përllogaritje të rëndësishme të bëra më përpara kishin parashikuar se përplasja do të ndodhë më shpejt, në rreth 3.9 miliardë vite.

Gaia është lançuar në dhjetor të vitit 2013 për të ndihmuar hulumtuesit që të krijojnë hartën më të mirë 3D të Rrugës së Qumështit që është ndërtuar ndonjëherë. Anija hapësinore ka monitoruar në mënyrë preçize pozicionin dhe lëvizjen e yjeve dhe objekteve të tjera kozmike.

Pjesa më e madhe e yjeve që Gaia po vështron ndodhen në Rrugën e Qumështit, por disa janë edhe në galaktikat e afërta. Në studimin e ri hulumtuesit gjurmuan një numër yjesh në galaktikën tonë, në Andromedë (që njihet edhe si, M31) dhe në Triangulumin spiral (ose M33). Këto galaktika të afërta janë brenda 2.5 milion dhe 3 milion vite dritë nga galaktika jonë dhe ndoshta ato ndërveprojnë me njëra-tjetrën.

"Ne kemi nevojë që të eksplorojnë në 3D lëvizjet e galaktikave për të zbuluar sesi ato janë rritur dhe evoluar dhe se çfarë i krijon e influencon veçoritë dhe sjelljen e tyre", thotë autori drejtues Roeland van der Marel.

Ky punim i lejoi ekipit të përcaktonte shkallën e rrotullimit të të dyjave, edhe M31 edhe M33, diçka që nuk ka qenë bërë më përpara. Duke përdorur gjetjet e Gaias dhe duke analizuar të dhënat e arkivuara, ekipi studimor arriti të hartonte se si galaktika M31 dhe ajo M33 kishin lëvizur në hapësirë në të kaluarën dhe  se ku kanë gjasë të shkojnë në miliarda vitet e ardhshme.

Modelet e bëra nga ekipi, japin një datë më të largët nga sa ishte pritur, për përplasjen e Rrugës së Qumështit dhe Andromedës. Gjithashtu ata sugjerojnë se përplasja do të jetë gjerësisht anësore më tepër sesa një përplasje ballore. (Duke qenë se distancat mes yjeve janë të mëdha, shanset që Sistemi jonë Diellor te çrregullohet nga ky bashkim janë të ulëta. Por, përplasja padyshim që do të gjallëroje qiellin gjatë natës për çdo krijesë që mund të ndodhet në Tokë pas 4.5 miliardë vitesh.)

"Gaia është dizenjuar kryesisht për të bërë hartën e yjeve që ndodhen në Rrugën e Qumështit, por ky studim i ri tregon se sateliti është duke i tejkaluar pritshmëritë dhe mund të sigurojë të dhëna unike brenda strukturës dhe dinamikës së galaktikave përtej galaktikës tonë", thotë Prusti. "Sa më gjatë që Gaia të vështrojë lëvizjet e imta të këtyre galaktikave aq më të sakta do të bëhen matjet."

Por, sidoqoftë, Andromeda nuk do të jetë galaktika e parë që do të godasë Rrugën e Qumështit. Një studim i ri sugjeron se, Reja e Madhe Megalanike do të bashkohet me galaktikën tonë në rreth 2.5 miliardë vite nga tani.

Burimi:
https://www.google.com/amp/s/www.space.com/amp/43267-milky-way-andromeda-collision-later.html

https://www.sciencealert.com/we-now-know-exactly-when-our-galaxy-will-collide-with-andromeda/amp

Një fillim i kripur për një yll të ri.

Shkencëtarët kanë zbuluar një yll të ri të pazakontë që është i rrethuar nga një disk gazi e pluhuri dhe kripe të zakonshme.
Komponimet e tilla si Klorur Natriumi (NaCl, ose kripa e zakonshme) dhe Klorur Kaliumi (KCl) janë parë rrallë në hapësirë. Më parë astronomët kanë kishin bërë vetëm pak vëzhgime të këtyre komponimeve dhe gjithmonë përreth yjeve që po vdesin, të cilëve iu ishte hequr shtresa e jashtme.

Adam Ginsburg që punon në observatorin e Radio Astronomisë Kombëtare në Socorro, New Mexico, dhe kolegët e tij vëzhguan një yll të ri afërsisht 400 parsecs (ose 1300 vite dritë) nga Sistemi Diellor. Ekipi u surprizua nga gjetja e gjurmëve kimike të të dyjave edhe të NaCl-së edhe KCl-së në një unazë të mjegullt, por të gjerë afërsisht sa diametri i Sistemit tonë Diellor, përreth yllit të ri. Kripa është prodhuar në diskun me gaz dhe pluhur, nga i cili ylli ka lindur dhe mbase është formuar kur pluhuri është ndarë në molekulat e tij përbërëse.

"Shumica e disqeve (që janë vëzhguar më parë) ndërsa rrotullohen, lëshojnë materiale, që bëhen pastaj pjesërisht të turbullta për pamjen e astronomëve. Kurse në këtë rast unaza me kripë është aq mirë e përcaktuar sa kjo dhe të tjera si kjo mund të na ndihmojnë ne të studiojmë dinamikën e disqeve të tillë përreth yjeve të rinj", thonë autorët.

Burimi: Revista Nature, botimi i Shkurtit 2019, fq 299.

Ylli në galaktikën Andromeda që ka shpërthyer çdo vit prej miliona vitesh.

Astronomët kanë zbuluar një yll në galaktikën Andromeda që çliron lëndë rregullisht që prej miliona vitesh, duke lënë pas vetes mbështjelljen më të madhe prej lënde të çliruar, që shkenctarët kanë parë ndonjëherë.

Hulumtimi i ri që është publikuar në revistën Nature, jo vetëm shënon zbulimin e parë të një super-mbetjeje yjore të tillë në një galaktikë tjetër, por edhe hap mundësitë, që potencialisht të dedektohen popullime masive të yjeve të cilët shpërthejnë në mënyrë të përsëritur dhe që mund të hedhë dritë se si ka ndryshuar universi përgjatë kohës.

Ylli përgjegjës për këtë mbetje të madhe, e cila shtrihet përgjatë më shumë se 400 vite dritë, është në fakt një nga tipet e yjeve më të vegjël: një xhuxh i bardhë (white dwarf). Këto kufoma yjore janë ato që mbesin pas vdekjes së një ylli të vogël, i cili çliron shtresën e tij të jashtme dhe lë pas vetëm bërthamën e dendur. Por, ky nuk është një "white dwarf" i zakonshëm. Ky yll i vockël i quajtur "M31N 2008-12a", ka një "partner kërcimi".

Ndërkohë që xhuxhi bardhë dhe ylli që e shoqëron orbitojnë njëri tjetrin, xhuxhi i bardhë merr me shpejtësi hidrogjenin nga miku i tij. Dhe ndërsa ky karburant hidrogjeni i pashpenzuar arrin sipërfaqen, aty ai nxehet dhe ngjeshet falë tërheqjes gravitacionale intensive të yllit "xhuxh i bardhë". Eventualisht, hidrogjeni arrin  një pikë kritike dhe në mënyrë spontane bashkohet për të krijuar heliumin, duke rezultuar kështu në një shpërthim të fuqishëm të sipërfaqes, që e quajmë, "nova".

Ky flakërim fuzioni bën që yjet xhuxhë të bardhë të ndriçohen përkohësisht deri në miliona herë më shumë ndërkohë që çliron lëndë jashtë në rreth 3 përqind të shpejtësisë së dritës. Në rastin e yllit, "M31N 2008-12a", me kalimin e kohës, këto shpërthime të përsëritura kanë krijuar një mbështjellje gazi dhe pluhuri të gjerë dhe gjithnjë në zgjerim përreth xhuxhit të bardhë.

"Kur për herë të parë zbuluam se ylli M31N 2008-12a, shpërthen çdo vit, ne ishim shumë të surprizuar", tha bashkëautori Allen Shafter në një prononcim për shtyp. Kjo sepse novat periodike zakonisht shpërthejnë vetëm një herë në një dekadë.

Por, pavarësisht faktit që xhuxhi i bardhë ka kaluar miliona vite duke shpërthyer vit pas viti, hulumtuesit nuk mendojnë se do të zgjasë përgjithmonë. Ai në mënyrë të parikuperueshme do shpërthejë në supernovë ose do bie në kolaps dhe do të kthehet në një yll neutron.

Gjithsesi, Shelter dhe kolegët e tij po punojnë shumë për të përcaktuar nëse supër-mbetje të tilla yjore si M31N 2008-12a, janë raste përjashtimore apo janë rregull i zakonshëm. Dhe nëse janë aq të zakonshëm sa mendojnë disa, atëherë hapi i rradhës duhet të jetë përmirësimi i aftësisë sonë për t'i dalluar ata.

Burimi:
http://www.astronomy.com/news/2019/02/annually-exploding-star-found-in-andromeda

Sa peshon galaktika jonë?

Astronomët kanë mundur të bëjnë matje më të sakta të masës së galaktikës sonë duke përdorur teleskopin hapësinor të NASA-S, Hubble dhe satelitin Gaia të Agjencisë Europiane Hapësinore.

Bazuar mbi matjet e fundit, Rruga e Qumështit peshon rreth 1.5 triliard masë solare ( një masë solare është e barabartë me masën e diellit tonë). Vetëm një përqindje e vogël e kësaj mase i atribuohet përafërsisht 200 miliardë yjeve që gjenden në galaktikën tonë dhe vrimës së zezë supermasve që ndodhet në qendër të Rrugës së Qumështit me një masë solare 4 milion. Pjesa më e madhe e masës është e "bllokuar" në materien e errët. Materia e errët është një substancë e padukshme dhe e mistershme që luan rolin e 'skeletit' përgjatë universit dhe i mban yjet në galaktikat e tyre.

Galaktikat më të lehta kanë një masë solare rreth 1 miliardë ndërsa ato më të rëndat kanë masë solare rreht 30 triliard, ose 30,000 herë më masive se galaktika jonë. Masa e Rrugës së Qumështit është mjaft normale për ndritshmërinë që ka.

Edhe pse ne nuk mund t'a shohim materien e errët, ajo është dominante në univers dhe mund të peshohet nëpërmjet influencës së saj tek objektet e dukshme si grumbujt globulare (globular cluster janë grumbuj yjesh të vjetër, që bashkë formojnë një strukturë sferike për shkak të gravitetit dhe që kanë dendësi yjore më të madhe ne qendër). Sa më masive të jetë një galaktikë aq më shpejt lëvizin grumbujt globular nën tërheqjen e gravitetit. 

Vëzhgimet e teleskopit Hubble dhe satelitit Gaia janë plotësuese të njëra tjetrës. Sateliti Gaia është dizenjuar ekskluzivisht për të krijuar një hartë preçize tre-dimensionale të objekteve astronomike në galaktikën tonë. Gaia bën matje në të gjithë qiellin duke përfshirë edhe shumë grumbuj globular. Ndërsa Hubble ka fushëpamje më të vogël, por arrin të kapë objekte qiellore më të largëta.
Studimi i ri bashkon matjet e Gaia-s të 34 grumbujve globular që janë 65,000 vite dritë larg me matjet e Hubble-it të 12 grumbujve globular që janë 130,000 vite dritë larg, të cilat janë përftuar nga imazhet e bëra për një periudhë 10 vjeçare.

Kur matjet e bëra nga Gaia dhe Hubble kombinohen si pika ankorimi, astronomët mund të përllogarisin shpërndarjen e masës së galaktikës tone deri afërsisht 1 milion vite dritë larg nga Toka. Pikërisht nga këto matje të bashkuara astronomët arritën të fiksonin masën e Rrugës së Qumështit.

Burimi: http://nasa.gov/feature/goddard/2019/what-does-the-milky-way-weigh-hubble-and-gaia-investigate via #NASA_APP
Fotoja gjithashtu është marrë nga NASA.

Yjet si dielli jonë kthehen në kristale në pjesën e vonë të jetës.

Edhe pse astronomët kanë teorizuar për një kohë të gjatë se kristalizimi ndodh në yjet e vjetër të ngjashëm me diellin, më në fund hulumtimet e reja shkencore kanë zbuluar prova direkte.

Yjet si dielli jonë mund të kthehen në kristale në fazat e fundit të jetës së tyre. Astronomët nga universiteti Warwick thonë se kanë gjetur provat e para direkte që yjet e quajtur xhuxhat e bardhë, (xhuxhat e bardhë ose White dwarf janë 'kufomat' e një ylli si dielli jonë dhe janë shumë të dendur) mund të kristalizohen, pra të kthehen nga fluide në solide.

Për të gjetur këto prova ekipi iu është rikthyer të dhënave të mbledhura nga sateliti Gaia i Agjencisë Hapësinore Europiane dhe kanë analizuar rreth 15,000 xhuxha të bardhë.  Gjatë procesit ata zbuluan një grumbull yjesh me ngjyra dhe ndriçim që përputheshin me parashikimet e bëra për kristalizimin e tyre.

Zbulimi i udhëhequr nga fizikani Pier-Emmanuel Tremblay, u shpall pikërisht 50 vite pasi ishte parashikuar për herë të parë.

"Të gjithë xhuxhat e bardhë do të kristalizohen në një pikë të evolucionit të tyre" thotë Tremblay në një dalje për mediat.
"Kjo do të thotë se miliarda të tillë yjesh në galaktikën tonë kanë plotësuar procesin dhe janë sfera të kristalta në qiell. Edhe dielli jonë do të bëhet një xhuxh i bardhë kristali në rreth 10 miliardë vite."

Xhuxhat e bardhë janë yje jashtëzakonisht të dendur, kështu nukleonët e ngarkuara pozitivisht në bërthamën e yjeve janë fluide, thonë shkencëtarët. Por, ndërkohë që ylli ftohet, fluidi ngurtësohet dhe krijon një bërthamë metali. Dhe duke qenë se xhuxhat e bardhë janë, përgjatë kozmosit tonë, objektet yjore më të vjetra, me faza jetësore të parashikueshme, astronomët shpesh i përdorin ata si "ora" për të datuar grupet e yjeve të tjerë përreth. Pra, të kuptuarit e procesit të kristalizimit mund të sjellë një saktësi më të lartë në përcaktimin e moshës së yjeve.

Burimi: http://www.astronomy.com/news/2019/01/stars-like-our-sun-turn-into-crystals-in-their-final-stages

Shpjegimi për galaktikat.

Disa galaktika janë të ngjashme me Rrugën e Qumështit, por disa të tjera janë mjaft të ndryshme.

Galaktikat janë sisteme me pluhur, gaz, materie të errët dhe me miliona e deri në triliona yje të bashkuara së bashku për shkak të gravitetit. Afërsisht të gjitha galaktikat e mëdha mendohet të kanë në qendër të tyre një vrimë të zezë supermasive. Në galaktikën tonë, dielli është thjesht një nga rreth 100 deri në 400 miliardë yje që vërtiten rreth Sagittarius A, që është vrimë e zezë supermasive, e cila ka një masë sa katër milionë diej.

Sa më thellë të vështrojmë në kozmos aq më shumë galaktika do të shohim.

• Tipet e galaktikave.

Përpara shekullit XX nuk e dinim se ekzistojnë edhe galaktika të tjera përveç Rrugës së Qumështit; më parë astronomët i kishin klasifikuar ato si "mjegullnaja" sepse ato ngjanin me retë e zbehta. Por në vitin 1920 astronomi Edwin Hubble tregoi se "mjegullnaja" Andromeda në fakt, ishte galaktikë në vetvete. Përderisa është kaq larg prej nesh, dritës nga kjo galaktikë i duhet 2.5 milion vite për të kaluar hendekun. Pavarësisht distancës së pamasë Andromeda është galaktika e madhe më e afërt me Rrugën e Qumështit dhe është mjaftueshëm e shëndritshme në qiellin e natës sa mund të shikohet me sy të lirë në Hemisferën Veriore.

Në vitin 1936 Hubble caktoj një mënyrë për të klasifikuar galaktikat duke i grupuar ato në katër tipe kryesore: galaktikat spirale, lentikulare, eliptike dhe galaktikat e parregullta.

~ Më shumë se dy të tretat e të gjitha galaktikave të vëzhguara janë spirale. Një galaktikë spirale ka një disk të sheshtë vërtitës me një qendër të përqendruar, që rrethohet nga krahët spiral. Lëvizja rrotulluese me shpejtësi qindra kilometra për sekond mund të jetë shkaku që materia në disk merr një formë të dallueshme spirale. Rruga jonë e Qumështit si çdo galaktikë spirale ka në qendrën e saj një shirit të ndritshëm linear.

~ Galaktikat Eliptike kanë formën që sugjeron edhe vetë emri i tyre: ato përgjithësisht janë të rrumbullakëta, por mund të shtrihen më shumë përgjatë një aksi sesa përgjatë një aksi tjetër dhe aq shumë sa disa marrin një pamje të ngjashme me cigaren. Galaktikat më të mëdha të njohura në univers, galaktikat gjigante eliptike, mund të përmbajnë më shumë se një trilion yje dhe shtrihen përgjatë dy milionë vitesh dritë. Por, ato mund të jenë edhe të vogla dhe në këto raste quhen galaktika eliptike xhuxhe.

Ato përmbajnë shumë yje të vjetër, por kanë pak pluhur dhe materie tjetër ndëryjore. Yjet e saj orbitojnë qendren e galaktikës, por e bëjnë këtë në drejtime më rastesore. Në galaktikat eliptike  njihen pak yje të rinj të formuar. Ato janë të zakonshme në grumbujt e galaktikave.

~ Galaktikat Lentikulare, të tilla si Galaktika Sombrero, sa i takon formës qëndron midis eliptikes dhe spirales. Ato janë të quajtura lentikulare sepse iu përngjajnë lenteve. Ashtu si spiralet, ato kanë një disk të hollë rrotullues prej yjesh dhe një qendër të përqendruar, por nuk kanë krahë spiral. Ndërsa në ngjashmëri me galaktiat eliptike kanë pak pluhur dhe materie ndëryjore dhe janë parë që formohen më shumë në zona më dendësisht të populluara.

~ Galaktikat që nuk janë spirale, lentikulare apo eliptike janë të quajtura, galaktika të parregullta. Ato, si psh Retë Magellanic, të Mëdha dhe të Vogla (Large and Small Magallenic Clouds), shfaqen si pa trajtë dhe iu mungon një formë e dallueshme, shpesh sepse janë nën influencën gravitacionale të galaktikave të tjera të afërta. Ato janë plot me pluhur dhe gaz, që i bën ato fidanishte të mëdha për formimin e yjeve të rinj.

• Grumbujt Galaktik dhe bashkimet.

Disa galaktika gjenden të vetme ose në çifte, por ato janë më shpesh pjesë e një asosiacioni të njohur si: grupe, grumbuj dhe supergrumbuj. Për shembull Rruga e Qumështit ndodhet në Grupin Lokal, që është një grup galaktikash, që shtrihet përgjatë rreth 10 milionë viteve dritë dhe gjithashtu përfshin Andromedën dhe satelitët e saj. Grupi Lokal dhe grumbujt e afërt galaktik, Grumbulli Virgo, shtrihet brenda Supergrumbullit të quajtur gjithashtu Virgo, që është një koncentrim galaktikash, i cili shtrihet përgjatë rreth 100 milion viteve dritë. Edhe Supergrumbulli Virgo në vetvete është një gjymtyrë e Laniakea, një Supergrumbull akoma edhe më i madh që përmban rreth 100,000 galaktika, të cilën astronomët e përcaktuan në vitin 2014.

Galaktikat në grumbujt shpesh ndërveprojnë me njëra-tjetrën dhe madje edhe bashkohen së bashku në një kërcim kozmik dinamik prej ndërveprimit të gravitetit. Kur dy galaktika përplasen dhe përzihen, gazet mund të rrjedhin në drejtim të qendrës së galaktikës dhe mund të nxisin fenomene të tillë si formimi i shpejtë i yjeve.

Për shkak se galaktikat eliptike përmbajne yje të vjetër dhe më pak gaz sesa ato spirale, duket se tipet e galaktikave përfaqësojnë pjesë të një evolucioni natyral: ndërkohë që galaktikat spirale bëhen më të vjetra, ndërveprojnë dhe bashkohen ato e humbasin formën spirale dhe bëhen eliptike. Por astronomët janë ende duke punuar për specifikat.

• Origjina e Galaktikave.

Ylli i parë në univers u ndez rreth 180 milion vite pas shpërthimit Big Bang, që është momenti shpërthyes 13.8 miliardë vite më parë, që shënon origjinën e universit siç ne e njohim. Graviteti ka skulpturuar galaktikat e para duke iu dhënë formë në kohën kur Universi u bë 400 milione vjeç, ose më pak se 3% të moshës aktuale.

Tani astronomët mendojnë se afërsisht të gjitha galaktikat, me përjashtime të mundëshme, janë të ngulitura në aureola prej materie të errët. Modelet teorike sugjerojnë se në universin e hershëm, degë të mëdha të materies së errët, siguruan materien normale me skelërinë e nevojshme gravitacionale për t'u bashkuar në galaktikat e para.

Por, ka ende pyetje të hapura sa i takon formimit të galaktikave. Disa besojnë se ato janë formuar nga grumbuj të vegjël me rreth një milion yje, të njohura si grumbujt globular, ndërsa disa të tjerë mbajnë qëndrimin se galaktikat janë formuar të parat e pastaj grumbujt globular. Gjithashtu është e vështirë për t'u qartësuar sesa sa shumë prej yjeve të një galaktike të dhënë janë formuar në vendin e tyre të origjinës prej gazit të tyre, ose përkundër kësaj sa janë formuar në një galaktikë tjetër dhe i janë bashkuar festës më vonë.

Burimi:
https://www.nationalgeographic.com/science/space/universe/galaxies/