Pse ndodhin epokat e akullnajave?

Pse ndodhin epokat e akullnajave?

Në 2.6 milionë vitet e kaluara planeti ka pësuar më shumë se 50 epoka akullnajore me periudha më të ngrohta ndërakullnajore në mes.

Por, çfarë i shkakton shtresat e akullit dhe akullnajat të zgjerohen në mënyrë periodike? Epokat e akullnajave janë pasojë e një bashkësie faktorësh të ndërlikuar dhe të ndërlidhur, duke përfshirë pozicionin e Tokës në sistemin diellor dhe më shumë ndikime lokale si nivelet e dioksidit të karbonit. Shkencëtarët po mundohen të kuptojnë sesi funksionon ky sistem, veçanërisht për shkak të ndryshimeve klimatike të shkaktuara nga njerëzit mund të kenë prishur përgjithmonë ciklin.

Vetëm pak shekuj më parë shkencëtarët filluan të dallonin gjurmët e të kaluarës me akull të thellë. Në mes të shekullit XIX, natyralisti zvicerano-amerikan Louis Agassiz dokumentoi shenjat që akullnajat kishin lënë në Tokë, të tillë si shkëmbinjtë jo në vendin e duhur apo grumbuj gjigand mbetjesh të njohura si "moraine" dhe që ai dyshoi se akullnajat antike i kanë mbartur dhe shtyrë përgjatë distancave të mëdha.

Aty nga fundi i shekullit XIX shkencëtarët kishin emëruar katër epoka akullnajash që kishin ndodhur gjatë epokës Pleistocene, që ka zgjatur nga rreth 2.6 milionë vite më parë deri rreth 11,700 vite më parë. Sidoqoftë vetëm disa dekada më parë, hulumtuesit kuptuan se këto periudha të ftohta vijnë me më shumë rregullsi. Një zbulim i madh kryesor në të kuptuarit e cikleve të epokave të akullnajave erdhi në vitet 1940 kur astrofizikani serb Milutin Milankovitch propozoi atë që u bë e njohur si ciklet Milankovitch: të dhëna e lëvizjes së Tokës që përdoren ende sot për të shpjeguar variacionet e klimës.

"Milankovitch skicoi tre mënyra që orbita e Tokës varion në referim me diellin," tha profesori i paleontologjisë në Universitetin London, Mark Maslin. Këta faktorë përcaktojnë sesa shumë rrezatim diellor do të arrijë planetin.

Së pari, orbita e Tokës rreth diellit ka një formë ekscentrike e cila varion nga afërsisht rrethore në epileptike në një cikël 96,000 vitesh. "Arsyeja pse e ka këtë cikël është për shkak se Jupiteri i cili është 4% e masës së sistemit tonë diellor, ka një efekt të fortë gravitacional që zhvendos orbitën e Tokës jashtë pastaj prapa," shpjegon Maslin.

Së dyti, ka një anim të Tokës që është edhe arsyeja pse kemi stinë. Boshti i anuar i rrotullimit të Tokës do të thotë se njëra hemisferë është gjithmonë e prirur në të kundërt të diellit (duke shkaktuar dimrin) ndërsa tjetra priret në drejtim të diellit (duke shkaktuar verën). Këndi i këtij animi në një cikël prej rreth 41,000 vitesh që ndryshon sesa ekstreme janë stinët thotë Maslin. "Në qoftë se boshti është më në drejtim sipër atëherë sigurisht që verat do të jenë më pak të ngrohta dhe dimri do të bëhet pak më pak i ftohtë."

Së treti, ka një tundje të boshtit të anuar të Tokës që lëviz sikur të ishte një top rrotullues.  "Ajo që ndodh është se momenti këndor i Tokës që rrotullohet e rrotullohet shumë shpejt çdo ditë, bën që boshti të tundet përreth gjithashtu," thotë Maslin. Kjo tundje ndodh në një cikël 20,000 vjeçar.

Milankovitch identifikoi që kushtet orbitale për vera të freskëta kanë qenë shenja paralajmëruese veçanërisht të rëndësishme për epokat e akullnajave. "Gjithmonë do të ketë akull në dimër," tha Maslin. "Për të ndërtuar një epokë akullnajash duhet që ai akull të mbijetoj edhe në verë."

Por, tranzicioni në një epokë akullnajore nuk mjaftojnë vetëm fenomenet orbitale. Shkaku faktik i një epoke akullnajore është reagimi themelor në sistemin klimatik, tha Maslin. Shkencëtarët ende po mundohen të gjejnë sesi faktorët e ndryshëm mjedisorë influencojnë akullnajizimin dhe shkrirjen, por hulumtimet e fundit kanë sugjeruar se nivelet e gazeve serë luajnë një rol të rëndësishëm.

Për shembull, shkencëtarët në Institutin Potsdam në Kërkimet për Impaktin e Klimës (PIK) në Gjermani kanë treguar se fillimi i epokave akullnajore të kaluara ka qenë nxitur kryesisht nga ulja e dioksidit të karbonit dhe pastaj rritja dramatike e dioksidit të karbonit në atmosferë, si pasojë e emetimeve të shkaktuara prej njerëzve, ka gjasë që të kenë shtyrë fillimin e epokës akullnajore të rradhës për më shumë se 100,000 vite.

"Si asnjë forcë tjetër në planet, epokat e akullnajave i kanë dhënë formë mjedisit global dhe si rrjedhim kanë përcaktuar zhvillimin e qytetërimit njerëzor," tha Hans Joachim Schellnhuber ish drejtor në PIK. "Për shembull, dheun tonë pjellor e kemi falë epokës së fundit të akullnajave që gjithashtu ka gdhendur peisazhet e sotme, duke lënë pas akuj dhe lumenj, fjorde, morena dhe liqene. Sidoqoftë, është njerëzimi që me emetimet e tij nga djegia e karburanteve fosile që përcakton të ardhmen e zhvillimit të planetit."

Burimi: artikulli origjinal është publikuar në © Live Science:

Përkthimi: Skeptik

Pse ndodhin epokat e akullnajave?

Katër forcat themelore të natyrës.

Që nga ecja në rrugë e deri te lëshimi i një rakete në hapësirë, forcat fizike veprojnë kudo përreth nesh. Por, të gjitha forcat që ne përjetojmë në jetën e përditshme (shumë prej nesh nuk e kuptojnë se po i përjetojnë në përditshmëri) mund të përmblidhen në vetëm katër forca themelore.

1) Graviteti.
2) Forca e dobët.
3) Elektromagnetizmi.
4) Forca fortë.

Këto janë quajtur si katër forcat themelore të natyrës dhe ato udhëheqin çdo gjë që ndodh në univers.

• Graviteti

Graviteti është tërheqja midis dy objekteve që kanë masë ose energji, kudo që kjo vërehet, si te lëshimi i një guri nga një urë, i një planeti që orbiton një yll apo te hëna që shkakton baticat dhe zbaticat në oqeane. Graviteti është ndoshta njëra nga forcat themelore më intuitive dhe familjare, por që ka qenë gjithashtu nga më sfidueset për t'a shpjeguar.

Isaac Newton ka qenë i pari që ka propozuar idenë e gravitetit dhe supozohet se ka qenë frymëzuar nga rënia e një molle nga një pemë. Ai e ka përshkruar gravitetin si një tërheqje literale midis dy objekteve. Shekuj më vonë Albert Einstein sugjeroi përmes teorisë së tij të relativitetit të përgjithshëm se graviteti nuk është një tërheqje ose një forcë. Por, në vend të kësaj është një rrjedhojë e një objekti që përkul hapësirë-kohën. Një objekt i madh ushtron ndikim mbi hapësirë-kohën pak a shumë siç ndikon një top i madh i vendosur në mes të një çarçafi, duke e deformuar atë dhe duke shkaktuar që objektet e vogla që ndodhen në të bien në drejtim të mesit.

Edhe pse graviteti mban planetet, yjet, sistemet diellore dhe madje edhe galaktikat sëbashku, doli se në fakt ishte forca më e dobët themelore, veçanërisht në shkallë molekulare dhe atomike.

• Forca e dobët

Forca e dobët e quajtur ndryshe edhe si ndërveprimi i dobët bërthamor është përgjegjës për shpërbërjen e grimcave. Ky është ndryshimi në kuptimin literal i një lloji grimce subatomike nga një lloj tjetër. Kështu për shembull, një neutrino që rastis në afërsi të një neutroni mund t'a kthejë neutronin në proton ndërkohë që vetë neutrinoja kthehet në elektron.

Shkencëtarët e shpjegojnë këtë ndërveprim nëpërmjet një shkëmbimi të grimcave forcë-mbajtëse të quajtura bosone. Lloje të veçanta bosonesh janë përgjegjëse për forcën e dobët, forcën elektromagnetike dhe forcën e fortë. Në forcën e dobët bosonet janë grimca të ngarkuara të quajtura "bosone Z" dhe "bosone W". Kur grimcat subatomike të tilla si protonet, neutronet dhe elektronet afrohen ndaj njëra-tjetrës me 10 në fuqi të –18 ose thënë ndryshe sa 0.1% e diametrit të një protoni, ato mund t'i shkëmbejnë këto bosone. Dhe si rezultat grimcat subatomike shpërbëhen në grimca të reja.

• Elektromagnetizmi

Forca elektromagnetike e quajtur ndryshe si forca Lorentz vepron midis grimcave të ngarkuara, si elektronet e ngarkuara negativisht ashtu edhe protonet e ngarkuara pozitivisht. Ngarkesat e kundërta tërheqin njëra-tjetrën. Dhe në ngjashmëri me gravitetin kjo forcë mund të ndihet në distancë infinit (edhe pse do të bëhej shumë e vogël në atë distancë).

Vetë emri elektromagnetizëm tregon se kjo forcë përbëhet nga dy pjesë: forca elektrike dhe forca magnetike. Në fillim shkencëtarët i përshkruan këto forca si të ndara nga njëra-tjetra, por më vonë hulumtuesit kuptuan se të dyja këto janë përbërëse të së njëjtës forcë. Komponenti elektrik vepron midis grimcave të ngarkuara sikur janë në lëvizje apo në prehje, duke krijuar një fushë nga e cila ngarkesat ndikojnë të njëra tjetra. Por, sa fillojnë të lëvizin këto grimca të ngarkuara shfaqin komponentin e dytë, forcën magnetike. Grimcat formojnë një fushë magnetike përreth vetes teksa lëvizin. Kështu, kur grimcat lëvizin me shpejtësi nëpër një përcjellës për të karikuar laptopin tënd ose telefonin ose për të ndezur televizorin, përcjellësi bëhet magnetik.

Forcat elektromagnetike transmetohen midis grimcave të ngarkuara nëpërmjet bosoneve forcë-mbajtëse pa masë të quajtura fotone të cilat janë gjithashtu grimcat përbërëse të dritës. Fotonet forcë-mbajtëse që shkëmbehen midis grimcave të ngarkuara janë sidoqoftë, një manifestim i ndryshëm i fotoneve. Ato janë virtuale dhe të padedektueshme edhe pse ato janë teknikisht të njëjtat grimca si ato të versionit real dhe të dedektueshëm.

Forca elektromagnetike është përgjegjëse për disa nga fenomenet më të zakonshme që përjetojmë si: fërkimi, elasticiteti, forca normale dhe forca që mban sendet e ngurta në një formë të caktuar. Madje është përgjegjëse edhe për rezistencën që zogjtë dhe avionët përjetojnë gjatë fluturimit. Këto veprime mund të ndodhin për shkak të ndërveprimit të grimcave të ngarkuara. Forca normale që mban një libër sipër tavolinës përshëmbull, (ndryshe nga graviteti që do tërhiqte librin në drejtim të tokës) është një rrjedhojë e elektroneve në atomet e tavolinës që zmbrapsin elektronet e atomeve të librit.

• Forca bërthamore e fortë

Forca bërthamore e fortë e quajtur ndryshe edhe ndërveprimi bërthamor i fortë është më e fuqishmja ndër katër forcat themelore të natyrës. Ajo është 6 mijë trilionë, trilionë, trilionë ( ose 39 zero pas 6) herë më e fortë sesa graviteti. Dhe kjo sepse ngjit grimcat themelore  të materies sëbashku për të formuar një grimcë më të madhe. Ajo mban sëbashku kuarket që përbëjnë protonet dhe neutronet, ndërsa një pjesë e forcës së fortë mban gjithashtu protonet dhe neutronet e një bërthame atomi sëbashku.

Shumë ngjashëm me forcën e dobët, forca e fortë operon vetëm kur grimcat subatomike janë jashtëzakonisht afër me njëra-tjetrën. Ato duhet të jenë diku brenda 10 në fuqi të -15 metra ose afërsisht brenda diametrit të një protoni. Megjithatë kjo forcë është e çuditshme, sepse sikundër forcat e tjera themelore ajo bëhet gjithnjë e më e dobët sa më shumë afrohen grimcat subatomike. Ajo në fakt, arrin maksimumin e fuqisë sa më larg nga njëra-tjetra të jenë grimcat. Sa futen në diapazonin e duhur, bosonet pamasë të ngarkuara të quajtura "glukone" transmetojnë forcën e fortë midis kuarkeve dhe i mbajnë ato të "ngjitura" sëbashku. Një fraksion shumë i vogël i forcës së fortë i quajtur "forca e fortë e mbetur" vepron midis protoneve dhe neutroneve. Protonet në bërthamë prapësojnë njëri-tjetrin për shkak të ngarkesës së ngjashme, por forca e fortë e mbetur mund t'a mposhtë këtë shtytje, kështu që grimcat qëndrojnë të lidhura në bërthamën e një atomi.

• Unifikimi i natyrës

Pyetja shumë e shquar për katër forcat themelore është nëse ato janë manifestim i një forcë të vetme të madhe në univers. Nëse është kështu secila prej tyre duhet të jenë të afta për t'u bashkuar me të tjerat dhe ka në fakt prova se ato munden.

Fizikanët Sheldon Glashow dhe Steven Weinberg bashkë me Abdul Salam nga Kolegji Imperial I Londrës fituan në vitin 1979 çmimin Nobel në fizikë për unifikimin e forcës elektromagnetike dhe forcës së dobët për të formuar konceptin "forca elektro e dobët". Fizikanët po punojnë për të gjetur të ashtuquajturën "teorinë e madhe të unifikuar" me qëllim që të unifikojnë forcën elektro të dobët me forcën e fortë për të përcaktuar një forcë elektrobërthamore, të cilën e kanë parashikuar modelet teorike, por që hulumtuesit nuk e kanë vëzhguar ende. Pjesa finale e pazëllit, do të kërkonte pastaj unifikimin e forcës së gravitetit me forcën elektrobërthamore për të zhvilluar të ashtuquajturën "teorinë e çdo gjëje", një kornizë teorike që mund të shpjegonte të gjithë universin.

Sidoqoftë, fizikanët e kanë shumë të vështirë të bashkojnë botën mikroskopike me atë makroskopike. Në shkallë të madhe e veçanërisht astronomike, graviteti sundon dhe është i mirë përshkruar nga teoria e relativitetit të përgjithshëm të Einstein-it. Por, në shkallë molekulare, atomike dhe subatomike është mekanika kuantike që përshkruan më mirë botën natyrore. Dhe deri më tani asnjë nuk ka gjetur një mënyrë të mirë për t'i bashkuar këto dy botë.

Fizikanët që studiojnë gravitetin kuantik kanë si qëllim të përshkruajnë forcën në termat e botës kuantike që mund të ndihmonte me bashkimin. Në këtë përqasje do të ishte thelbësore zbulimi i "gravitoneve" që janë bosonet forcë-mbajtëse të teorizuara për forcën e gravitetit është e vetmja forcë themelore që fizikanët aktualisht mund t'a përshkruajnë pa përdorur grimcat forcë-mbajtëse. Por, duke qenë se përshkrimi i forcave të tjera kërkon patjetër grimcat forcë-mbajtëse shkencëtarët presin që patjetër duhet të ekzistojë edhe gravitoni në nivel subatomik, megjithëse hulumtuesit thjesht nuk i kanë gjetur këto grimca ende.

Ajo që e komplikon këtë histori më shumë është sfera e padukshme e materies së errët dhe energjisë së errët të cilat përbëjnë afërsisht 95% të universit. Është e paqartë nëse materia dhe energjia e errët konsistojnë në një grimcë të vetme apo në një bashkësi të tërë grimcash që kanë forcat e tyre dhe bosonet e tyre përçues.

Grimca përçuese primare në interesimin aktual është "fotoni i errët" që do të ndërmjetësonte ndërveprimet midis universit të dukshëm dhe të padukshëm. Nëse fotoni i errët ekziston do të ishte kyç në dedektimin e botës së padukshme të materies së errët dhe mund të çonte në zbulimin e një force të pestë themelore. Por, deri më tani nuk ka asnjë provë që fotoni i errët ekziston dhe disa hulumtues kanë ofruar prova të forta që këto grimca nuk ekzistojnë.

Referenca: Artikulli në origjinal është publikuar në Space.com ©

Përkthimi: © Skeptik

Fotoja: © NASA/Shutterstock

Rrënjët e besimit njerëzor tek e keqja mund të jenë gjetur.

Rrënjët e besimit njerëzor tek e keqja mund të jenë gjetur. 

Sëmundja mund të jetë rrënja e të gjithë të keqes. 

Ku e ka zanafillën koncepti spiritual i të keqes? Një shpjegim i mundshëm mund të jetë përpjekja e njeriut për të kuptuar dhe për t'u përballur me sëmundjet infektive.

Lidhja e sëmundjeve dhe e simptomave të tyre me forcat misterioze të së keqes është një praktikë që është shfaqur në sistemet e besimit tradicional deri para gjysmës së shekullit XIX, atëherë kur u prezantua teoria e mikrobeve, shkruajnë në një studim të ri shkencëtarët. Teoria e mikrobeve zbuloi se janë në fakt patogjenet mikroskopikë shkaktarë të sëmundjeve dhe jo shpirtrat e keqdashës.

Sidoqoftë, hulumtuesit kanë zbuluar se lidhja midis bindjeve religjoze rreth të mirës dhe të keqes dhe prezencës së sëmundjeve infektive mbetet edhe sot e kësaj dite. Ata gjetën se në zona gjeografike me incidente të mëdha sëmundjesh, njerëzit shfaqnin gjithashtu bindje më të fortë rreth agjentëve të së keqës si demonët dhe shtrigat.

Historikisht, shumë kultura në Afrikë, Azi, Europë dhe në Amerikën Veriore kanë përdorur forcat e mbinatyrshme për të shpjeguar dhe për të drejtuar reagimin ndaj sëmundjeve. Një shembull i njohur ka qenë vala e madhe e gjuetisë së shtrigave në Europën mesjetare atëherë kur kontinenti po shkatërrohej nga "Vdekja e Zezë" (murtaja), raportuan hulumtuesit.

Kjo përqasje kishte një efekt praktik: njerëzit e sëmurë, pra ata që shfaqnin të ashtuquajturën influencë e keqe, do të izoloheshin, shmangeshin dhe madje vriteshin dhe kështu mbroheshin të tjerët nga përhapja e patogjeneve.

Nëse besimet në të keqen kanë qenë më të zakonshme në zona me ngarkesë më lartë sëmundjesh infektive, "sugjeron se historikisht këto besime mund të kenë evoluar për të shpjeguar efektet e patogjeneve," tha autori drejtues i studimit Brock Bastian që është profesor i asociuar në shkollën e shkencave psikologjike në Universitetin Melbourne në Australi.

• Shtrigat, djalli dhe syri i keq. 

Për të testuar hipotezën e tyre hulumtuesit kryen studime analizuese si dhe morën parasysh të dhënat e arkivuara për të vlerësuar nivelet e besimit në të keqen. Ata kanë marrë në analizë më shumë se 3,000 studentë të universiteteve në 28 shtete duke hetuar nëse pjesëmarrësit besonin fort në syrin e keq, shtrigat, djallin si dhe në forca të së keqrs të paspecifikuara. Po ashtu edhe të dhënat arkivore të rreth 58,000 njerëzve përgjatë 50 shteteve, të koleksionuara midis vitit 1995 dhe 1998, të cilëve u ishte drejtuar pyetja për besimin te djalli. Hulumtuesit gjithashtu kanë shqyrtuar të dhënat historike globale të sëmundjeve infektive duke krahasuar këto shenja me trendin gjeografik  për besimet spirituale rreth të keqes.

Ata mësuan se në vendet ku sëmundjet infektive ishin historikisht të shpërndara gjerësisht "njerëzit kishin më shumë gjasa të besonin tek djalli, fuqitë keqdashëse të syrit të keq si te shtrigat, të cilat kanalizonin të keqën", sipas studimit të publikuar në revistën "Proceedings of the Royal Society B".

Shkencëtarët gjetën se  korrelacionet midis besimit te djalli dhe sëmundjeve gjerësisht të shpërndara përgjatë historisë ishin më të fuqishme në Nigeri, Bangladesh dhe në Filipine, ndërsa ishin më të dobëta në Çeki, Gjermani dhe Suedi.

Shikimi i sëmundjeve si të djallosura mund të ketë promovuar një sjellje që frenonte infeksionin dhe limitonte përhapjen, duke përfituar shëndeti i përgjithshëm i komunitetit, thanë hulumtuesit. Në këtë mënyrë, sistemet e besimit me një sens të fortë tek e mira dhe e keqja si forca aktive mund të ketë siguruar një avantazh qe grupet e njerëzve të jetonin në vende ku risku i sëmundjeve ngjitëse ishte i lartë.

Sapo këto bindje nguliten në një kulturë ndikimi i tyre mund të vazhdojë për gjenerata. Madje edhe sot e kësaj dite kur shpjegimet shkencore për sëmundjet janë lehtësisht të disponueshme, "mendime të tilla mbeten të dukshme në shumë shoqëri moderne ku shqetësimet shëndetësore shpeshherë i atribuohen vullnetit të Zotit ose punës së djallit dhe kurat spirituale vazhdojnë," shkruajnë autorët.

Burimi: artikulli origjinal është marrë nga Live Science

Përkthimi: Skeptik

Fotoja: © DeAgostini/Getty

Çfarë është energjia e errët.

Çfarë është energjia e errët.

Energjia e errët është një fenomen enigmatik që vepron në të kundërt të gravitetit dhe është përgjegjëse për përshpejtimin e zgjerimit të universit. Edhe pse energjia e errët përbën tre të katërtat e masë-energjisë së kozmosit, natyra e saj themelore vazhdon t'iu shmanget fizikanëve. Energjia e errët nuk ka asnjë lidhje reale me materien e errët, përveçse bashkëndajne fjalën "e errët" që do të thotë thjesht se shkencëtarët nuk e dijnë vërtetë se çfarë janë këto dy gjëra.

• Kush e zbuloi energjinë e errët? 

Perceptimi se universi po zgjerohet shkon pas në kohë që me astronomin amerikan Edwin Hubble i cili vuri në dukje në vitin 1929 se sa më larg një galaktikë është nga Toka, aq më shpejt largohet prej nesh. Kjo nuk do të thotë se Toka është në qendër të universit, por se çdo gjë në hapësirë po largohet prej çdo gjëje tjetër në një shkallë konstante.

Afërsisht 60 vite pas zbulimit surprizues të Hubble-it  shkencëtarët bënë një tjetër zbulim befasues. Hulumtuesit ishin munduar për një kohë të gjatë që të masnin me precizitet distancat kozmike, duke vëzhguar dritën e yjeve të largët. Në fund të vitit 1990 pas ekzaminimit të supernovave të largëta, dy ekipe të pavarur prej njëri-tjetrit gjeten se jo vetëm universi po zgjerohet, por gjithashtu po përshpejton në zgjerimin e tij.

Për këtë zbulim morën çmim Nobel në fizikë në vitin 2011.

• Çfarë bën energjia e errët?

Edhe pse hulumtuesit nuk e kuptojnë plotësisht energjinë e errët, ata kanë përdorur njohuritë e tyre rreth fenomenit për të ndërtuar modele të universit që shpjegojnë çdo gjë, që nga Big Bangu e deri te struktura në shkallë të madhe e galaktikave të tanishme. Disa nga këto modele parashikojnë se energjia e errët do të shqyej çdo gjë që ekziston prej miliarda vitesh deri tani.

Shpjegimi kryesor për energjinë e errët sugjeron se ajo është një lloj energjie e mbyllur në mënyrë të qenësishme me strukturën e hapësirë-kohës. Një ide tjeter alternative parashtron se energjia e errët është një forcë themelore shtesë që ju bashkohet katër forcave të tjera të njohura (graviteti, elektromagnetizmi, forca nukleare e fortë dhe e dobët).

Vlera e matur e energjisë së errët është aktualisht subjekt i një debati të madh midis grupeve rivale në fizikë. Disa hulumtues kanë matur fuqinë e energjisë së errët duke përdorur mikrovalët kozmike në sfond që janë një jehonë e zbehtë e Big Bangu-t dhe kanë bërë përllogaritje. Por, astronomë të tjerë që e masin forcën e energjisë së errët nëpërmjet dritës së objekteve të largëta kozmike kanë nxjerrë vlera të ndryshme dhe akoma sot askush nuk ka qenë i aftë të shpjegojë këtë mospërputhje. Disa ekspertë kanë sugjeruar se forca e energjisë së errët varion përgjatë kohës edhe pse mbrojtësit e kësaj ideje kanë ende për të bërë që të bindin shumicën e kolegëve të tyre për këtë shpjegim.

Referenca: Live Science

Fotoja e parë me ngjyra.

James Clerk Maxwell (1831-1879) është një nga shkencëtarët më të mëdhenj që ka jetuar ndonjëherë. Ai është i mirënjohur për një nga zbulimet më të rëndësishme: teoria e elektromagnetizmit. Dhe më të drejtë mbahet si themelues i fizikës moderne.

Por Maxwell është i njohur edhe për foton parë me ngjyra.

Strategjia për të prodhuar një imazh të projektuar plot me ngjyra ka qenë përshkruar nga Maxwell në një letër "Shoqërinë Mbretërore të Edinburgut" (Royal Society of Edinburgh) në vitin 1855 dhe është publikuar me detaje në një nga seritë e botimeve akademike të Royal Society në vitin 1857.

Ndërsa në vitin 1861 fotografi Thomas Sutton, duke punuar me Maxwell bënë tre imazhe të një fjongoje prej tartani duke përdorur filtra të kuq, të gjelbër dhe të blu përballë lenteve të kameras.

Referenca: Kliko këtu

Materia e errët mund të jetë më e vjetër se Big Bangu.

Materja e errët, që shkencëtarët besojnë se përbën rreth 80% të masës së universit është një nga misteret më të pakuptueshme në fizikën moderne. Çfarë është ekzaktësisht dhe si u bë një mister, por një studim i ri i  Universitetit Johns Hopkins sugjeron se materia e errët ka ekzistuar përpara Big Bangu-t.

Studimi i publikuar me 7 gusht në "Physical Review Letters" prezanton një ide të re për mënyrën se si ka lindur materia e errët dhe se si mund të identifikohet me vëzhgime astronomike.

"Studimi shfaqi një lidhje të re midis fizikës së grimcave dhe astronomisë. Nëse materia e errët konsiston në grimca të reja që kanë lindur përpara Big Bangu-t, ato ndikojnë në mënyrën se si galaktikat janë shpërndarë në qiell në një formë unike. Kjo lidhje mund të përdoret për të zbuluar identitetin e tyre  dhe për të nxjerrë konkluzione rreth periudhës së para Big Bangu-t gjithashtu," thotë Tommi  Tenkanen një hulumtues postdoktoraturës në fizikë dhe astronomi në Universitetin Johns Hopkins dhe autor i studimit.

Edhe pse shumë pak njihet rreth origjinës së saj, astronomët kanë treguar se materia e errët luan një rol kyç në formimin e galaktikave dhe të grumbujve të galaktikave. Pavarësisht se nuk mund të vëzhgohet në mënyrë direkte, shkencëtarët e dinë se ajo ekziston për shkak të efekteve gravitacionale në mënyrën se si materia e dukshme lëviz dhe shpërndahet në hapësirë.

Për një kohë të gjatë hulumtuesit besonin se materia e errët duhet të jetë një substancë e mbetur nga Big Bangu. Shkencëtarët për një kohë të gjatë kanë kërkuar për këtë lloj materie të errët, por deri më tani të gjitha kërkimet eksperimentale kanë qenë të pasuksesshme.

"Nëse materia e errët do të ishte në të vërtetë mbetje e Big Bangu-t atëherë në shumë raste hulumtuesit duhet që tashmë të kishin parë një shenjë direkte të saj në eksperimentet e ndryshme në fizikën e grimcave," thotë Tenkanen.

Duke përdorur një kornizë të re dhe të thjeshtë matematike, studimi tregon se materia e errët mund të ketë qenë prodhuar përpara Big Bangu-t përgjatë një periudhe të njohur si "inflacioni kozmik" ku hapësira është zgjeruar me shumë shpejtësi. Zgjerimi i shpejtë është besuar se çon në prodhimin e bollshëm te disa tipe grimcash të quajtura skalarë. Deri më tani, vetëm një grimcë skalare është zbuluar, i famshmi "Higgs boson".

"Ne nuk e dimë se çfarë është materia e errët, por nëse ka të bëjë me ndonjë nga grimcat skalare , atëherë mund të jetë më e vjetër sesa Big Bangu . Me skenarin e propozuar matematik, ne nuk kemi se pse të hamendësojmë tipe të reja ndërveprimi midis materies së dukshme dhe asaj të errët përtej gravitetit që tashmë ne e dimë se është atje," shpjegon Tenkanen.

Ndërkohë që ideja se materia e errët ka ekzistuar përpara Big Bangu-t nuk është e re, teoricienët e tjerë nuk kanë qenë të aftë për të bërë përllogaritjet që mbështesin idenë. Studimi i ri tregon se hulumtuesit gjithmonë kanë nënvlerësuar skenarin më të thjeshtë të mundshëm matematik për origjinën e materies së errët thotë ai.

Studimi i ri sugjeron gjithashtu një mënyrë për t'a testuar origjinen e matsries së errët duke vëzhguar shenjat që lë ajo në shpërndarjen e materies në univers.

"Ndërkohë që ky lloj i materies së errët është tepër e pakapshme për t'u gjetur në eksperimentet e grimcave, ajo mund të shfaq prezencën në vëzhgimet astronomike. Ne do të mësojmë shumë shpejt rreth origjinës së saj kur të lëshohet sateliti Euclid në vitin 2022 . Do të jetë shumë emocionuese të shikosh se çfarë do të zbulojë rreth materies së errët dhe nëse të dhënat e tij mund të përdoren për të gjurmuar në kohërat përpara Big Bangu-t.

Referenca: Johns Hopkins University

Sistemi skeletor i njeriut.

Fakte rreth sistemit skeletor të njeriut, funksioni i tij dhe dhe sëmundje të zakonshme të skeletit.

Në total skeleti njerëzor konsiston në një tërësi prej 206 kockash. Përveç gjithë këtyre kockave, sistemi skeletor njerëzor përmban edhe një rrjet tendinash, ligamentesh dhe ind kërcor që lidhin kockat sëbashku. Sistemi skeletor siguron mbështetjen strukturore për trupin e njeriut dhe mbron organet tona. Kockat tona shërbejnë edhe për disa funksione të tjera vitale, duke përfshirë: prodhimin e qelizave të gjakut dhe grumbullimin e yndyrnave të çliruara dhe mineraleve.

• Zhvillimi dhe struktura e skeletit. 

Fëmijët lindin me rreth 300 kocka të ndara. Dhe ndërkohë që fëmija rritet disa nga ato kocka bashkohen sëbashku derisa rritja ndalon, kryesisht rreth moshës 25 vjeç, duke e lënë kështu skeletonin me 206 kocka.

Duke u bazuar te vendodhja dhe funksioni kockat ndahen në dy kategori: skeleti boshtor dhe apendikular. Skeleti boshtor përmban 80 kocka, duke përfshirë kafkën, shpinën dhe kafazin e kraharorit. Ai formon strukturën qëndrore të skeletit dhe ka funksion të mbrojë trurin, palcën kurrizore, zemrën dhe mushkëritë.

Ndërsa 126 kockat e mbetura përbëjnë skeletin apendikular dhe përfshijnë: krahët, këmbët, shpatullat dhe legenin. Pjesa e poshtme e skeletit apendikular mbron organet kryesore të lidhura me tretjen dhe riprodhimin dhe siguron qëndrueshmërinë kur një person ecën ose vrapon. Pjesa e sipërme lejon një shkallë më të madhe lëvizje kur ngren dhe mbart objekte.

Një klasifikim i mëtejshëm i kockave bëhet në bazë të formave të tyre: të gjata, të shkurtra, të sheshta, të çrregullta ose "sesamoide".

— Kockat e gjata gjenden te krahët, këmbët, gishtat e duarve dhe të këmbëve. Këto kocka janë më të gjata sesa janë të gjëra dhe janë cilindrike. Ato lëvizin kur muskujt përreth tyre kontraktohen dhe ato janë pjesa më e lëvizshme e skeletonit.
— Kockat e shkurtra gjenden në kyçet e duarve dhe të këmbëve dhe janë afërsisht të barabarta në gjatësinë, gjerësinë dhe trashësinë e tyre.
— Kockat e sheshta përbëjnë kafkën, shpatullat, sternumin dhe brinjët. Këto kocka të lakuara dhe të holla mbrojnë organet e brendshme dhe sigurojnë mbështetje për muskujt.
— Kockat e ç'rregullta janë kockat e shtyllës kurrizore dhe fytyrës të cilat për shkak të përmasave të tyre unike nuk përshtaten me ndonjërën nga format e kategorive të tjera.
— Kockat sesamoide gjenden tek duart, kyçet e duarve, shputat e këmbëve, veshët dhe gjunjtë. Këto kocka të vogla e të rrumbullakëta janë të ngjitura në tendina dhe i mbrojnë ato nga presioni dhe forca e madhe që ato përballojnë.

Skeleti varion nga femrat te meshkujt. Për shembull legeni i femrave është në mënyrë karakteristike më i gjerë dhe më rrethor sesa te meshkujt.

• Çfarë ka brenda kockave të tua? 

Tre lloje kryesore materiali ndërtojnë çdo kockë tënden: kockat me material kompakt, kocka me material poroz dhe kocka me palcë.

Përafërsisht 80% e çdo kocke është kompakte që është lloji më i rëndë dhe më i fortë i kockave dhe është pikërisht kjo që e lejon trupin të suportojë peshën e tij. Kockat kompakte përbëjnë shtresën e jashtme të kockës dhe mbrojnë pjesën e brendshme të saj ku ndodhin shumë funksione vitale, si për shembull prodhimin e palcës kockore. Kockat kompakte konsistojnë kryesisht në qeliza të quajtura osteocite. Midis qelizave ka kanale mikroskopike që lejojnë nervat dhe enët e gjakut të kalojnë nëpër to.

Rreth 20% e secilës kockë është poroze, që është e mbushur me vrima të mëdha dhe kanale. Më së shumti këto gjenden në fund të kockave individuale dhe ky material poroz është i mbushur me palcë, nerva dhe enë të gjakut.

Dy lloj palce kurrizore mbushin poret në kockat poroze. Përafërsisht gjysma është palcë e kuqe kockore që gjendet kryesisht brenda kockave të sheshta të tilla si shpatullat dhe brinjët. Pikërisht këtu (tek palca e kuqe kockore) të gjitha qelizat e kuqe dhe të bardha të gjakut si dhe trombocitet (qeliza që ndihmojnë për të ndaluar rrjedhjen e gjakut nga një e çarë) formohen.

Gjysma tjetër është palcë kockore e verdhë që gjendet tek kockat e gjata të tilla si kockat e kofshëve dhe konsiston më së shumti në yndyrë. Enët e gjakut kalojnë përmes të dyja llojeve të palcës kockore për të çuar vlerat ushqyese dhe për të larguar mbetjet nga kockat.

Brenda kockave ka kater lloje qelizash: Osteoblaste, osteocite, osteoklaste dhe qellizat e shtresave.

— Osteoblastet janë qeliza që krijojnë material të ri kockor ose riparojnë ekzistuesin , ndërkohë që kockat rriten ose thyhen. Qelizat krijojnë një material fleksibël të quajtur osteoid dhe pastaj e fortifikojnë atë me minerale për t'a bërë më të rëndë dhe më të fortë. Kur Osteoblastet e kryejnë me sukses punën e tyre, ato tërhiqen për t'u bërë qeliza osteocite ose qeliza të shtresave.

— Osteocitet gjenden në kockat kompakte dhe janë përgjegjëse për shkëmbimin e mineraleve dhe komunikimin me qelizat e tjera në fqinjësi. Ato janë formuar nga qelizat e vjetra osteoblaste që kanë ngecur në qendër të kockave.
— Osteoklastet shpërbëjnë materialin kockor ekzistues dhe e ri-absorbojnë atë. Këto qeliza shpesh punojnë me osteoblastet për të shëruar dhe ri-formuar kockat pas një thyerje, për të bërë "dhoma" për enët e reja të gjakut dhe nervat  dhe për t'i bërë kockat më të trasha e të forta.
— Qelizat e shtresave janë qeliza të kockave të sheshta që në mënyrë të plotë mbulojnë sipërfaqen e jashtme të tyre. Funksioni primar i tyre është kontrolli i lëvizjes së mineraleve, qelizave dhe materialeve të tjera si brenda ashtu edhe jashtë kockës.

• Sëmundjet e sistemit skeletor. 

Ashtu si çdo pjesë e trupit të njeriut edhe kockat janë të prekshme nga dëmtimet dhe sëmundjet. Disa nga sëmundjet më të zakonshme që prekin sistemin skeletor përfshijnë:
— Osteoporoza që është një sëmundje e cila shkakton rënien e densitetit dhe forcës së kockave, sepse humbja e kockave ndodh më shpejt sesa rritja e tyre. Kjo sëmundje mund të shkaktohet nga gjenet ose stili i pashëndetshëm i jetesës (i tillë si mungesa e vitaminës D ose kalciumit dhe pirja e duhanit dhe alkoolit si dhe pak ushtrime fizike).
— Leuçemia që është një lloj kanceri i cili fillon në palcën kockore dhe në sistemin limfatik. Disa lloje të leuçemisë prekin variacione të qelizave të gjakut dhe sisteme të tjera të trupit.
— Osteoarthritis është një sëmundje që shkaktohet nga shpërbërja e indit kërcor që mbron fundet e kockave në kyçe. Kjo mungesë e indit kërcor çon në fërkimin kockë me kockë dhe mund të shkaktojë dhimbje të konsiderueshme, dëmtim të kockave dhe indeve lidhëse, inflacion të indeve përreth si dhe lëvizje të kufizuar.

Referenca:
Live Science

Jupiteri

Jupiteri është planeti i pestë nga dielli dhe është deri më tani planeti më i madh në Sistemin tonë Diellor. Ai është më shumë se dyfishi i të gjithë planetëve të tjerë të kombinuar sëbashku. Vorbullat dhe vijat e Jupiterit janë në fakt të ftohta: re me erë të përbëra prej amoniakut dhe ujit që pluskojnë në një atmosferë me hidrogjen dhe helium. "Njolla e Kuqe e Madhe" ikonë e Jupiterit është një stuhi gjigande më e madhe sesa Toka që ka vazhduar me vrull prej qindra vitesh.

Jupiteri rrethohet nga 79 hëna të njohura. Por, shkencëtarët janë më të interesuar në "satelitët Galelian" që përfshijnë katër hënat më mëdha të zbuluara nga Galileo Galilei në vitin 1610 dhe ato janë: Io, Europa, Ganymede dhe Callisto. Jupiteri ka gjithashtu edhe disa unaza, por sikundër unazat e famshme të Saturnit, ato të Jupiterit janë shumë të zbehta dhe të përbëra prej pluhurit dhe jo akullit.

• Madhësia dhe distanca.

Me një rreze prej 69, 911 kilometra, Jupiteri është 11 herë më i gjerë sesa Toka. Nëse Toka do të ishte sa një monedhë, Jupiteri do të ishte afërsisht sa një top basketbolli. 

Nga një distancë mesatare prej 778 milionë kilometrash, Jupiteri është 5.2 njesi astronomike larg nga dielli. Një njesi astronomike është sa distanca e Diellit nga Toka. Nga kjo distancë, rrezeve të Diellit iu duhen 43 minuta udhëtim nga Dielli te Jupiteri. 

• Orbita dhe rrotullimi.

Jupiteri ka ditën më të shkurtër në Sistemin Diellor. Një ditë në Jupiter është vetëm rreth 10 orë (që është pra, koha që i duhet atij për t'u rrotulluar një herë rreth vetes) dhe ai bën një rrotullim të plotë përreth Diellit në rreth 12 vite tokësore.

Ekuatori i tij ka pjerrësi vetëm 3 gradë, kjo do të thotë se Jupiteri rrotullohet pothuajse djathtas lart dhe nuk ka stinë ekstreme siç kanë planetet e tjerë. 

• Formimi 

Jupiteri mori trajtën e tin kur pjesa tjetër e Sistemit Diellor u formua 4.5 miliardë vite më parë, graviteti tërhoqi vorbullën e gazit dhe pluhurit për t'u bërë ky gjigand i gaztë. Ai mori shumicën e pjesës së mbetur pas formimit të Diellit. Në fakt, Jupiteri ka të njëjtët përbërës që kanë yjet, por ai nuk j bë mjaftueshëm masiv për t'u ndezur. 

Rreth 4 miliardë vite më parë ai u vendos në këtë pozicion që është aktualisht pra, në pjesën e jashtme të Sistemit Diellor. 

• Struktura

Përbërja e Jupiterit është e ngjashme me atë të Diellit, më së shumti hidrogjen dhe helium. Thellë në atmosferë presioni dhe temperatura rriten duke kompresuar gazin e hidrogjenit në lëng. Kjo bën që Jupiteri të ketë oqeanin më të madh në Sistemin Diellor, por një oqean të përbërë prej hidrogjenit në vend të ujit. Shkencëtarët mendojnë se në thellësi, ndoshta në gjysmën e rrugës për në qendren e planetit presioni bëhet aq i madh sa elektronet largohen nga atomet e hidrogjenit lëngun në një përcjellës të rrymës elektrike si metalet. Rrotullimi i shpejtë i Jupiterit mendohet që sjellë korrente elektrike në këtë zonë, duke gjeneruar fushën e fuqishme magnetike të planetit. Është akoma e paqartë nëse thellë poshtë Jupiteri ka në qender një bërthamë të ngurtë apo është një lloj "supe" e trashë, super e nxehtë dhe e dendur. Atje thellë mund të jetë më shumë se 50,000 gradë celsius, e përbërë më se shumti nga hekuri dhe minerale silikatesh (të ngjashme me kuarcin). 

• Sipërfaqja

Si një gjigand i gaztë, Jupiteri nuk ka një sipërfaqe të vërtetë. Planeti është më së shumti një vorbull gazesh dhe lëngjesh. Ndërkohë që një anije hapësinore nuk do të kishte se ku të ulej, sidoqoftë nuk do mundte as të fluturonte përmes tin pa u dëmtuar. Presioni dhe temperatura ekstreme thellë brenda planetit do të bënte që anija kozmike në përpjekje për të fluturuar brenda planetit, të përplasej, shkrihej dhe të abullonte.

• Atmosfera

Aparenca e Jupiterit është një tapiceri shumëngjyrëshe me shirita resh dhe njollash. Planeti i gaztë ka gjasa të ketë tre shtresa të dallueshme resh në "qiejt"  që të marra sëbashku shtrihen rreth 71 kilometra. Shtresa e sipërme ka mundësi të jetë e përbërë nga akulli i amoniakut ndërkohë që shtresa e mesme ka gjasë të përbëhet nga kristalet e ammonium hydrosulfide dhe shtresa më e brendshme nga akulli i ujit dhe avulli. 

Ngjyrat e gjalla që ju shikoni në brezin e trashë përreth Jupiterit mund të jenë shtëllunga squfuri dhe gazesh me përbërje fosfori që ngrihen nga brendshmëria e nxehtë e planetit. Rrotullimi i shpejtë i tij krijon rryma të forta duke i ndarë kështu retë në rripa të errët dhe në zona të ndritshme përgjatë shtrirjeve të gjata. 

Pa asnjë sipërfaqe solide që t'i ngadalësojë, njollat e Jupiterit mund të qëndrojnë për shumë vite. Jupiteri i stuhishëm është i përfshirë nga më shumë një duzinë erërash të përhapura, disa nga të cilat arrijnë 539 kilometra për orë në ekuator. "Njolla e Kuqe e Madhe" që është një vorbull ovale resh sa dy herë gjerësia e Tokës, ka qenë vëzhguar në planetin e gaztë për më shumë se 300 vite. Kohët e fundit tre njolla më të vogla u bashkuan për të formuar "Njollën e Kuqe të Vogël"  që është sa gjysma e njollës së madhe. Shkencëtarët ende nuk e dinë nëse këto njolla ovale si dhe shiritat që qarkojnë planetin janë të cekëta apo të rrënjosura thellë në brendësinë e planetit. 

• Potenciali për jetë

Mjedisi në Jupiter është ndoshta i papërshkueshëm për të mbështetur jetën siç e njohim ne. Temperatura, presioni dhe materialeg që karakterizojnë këtë planet ka shumë mundësi që të jenë tepër ekstreme dhe të dhunshme për organizimat që të përshtatën. 

Ndërkohë që planeti Jupiter është një i  papërshtatshëm që gjallesat të zhvillohet, e njëjta gjë nuk mund të thuhet për shumë hëna të tij. Europa është një nga vendet më të mundshme për të gjetur jetë përtej Tokës në Sistemin Diellor. Ka prova të një oqeani të madh poshtë kores së saj të akullt, ku ndoshta jeta mund të suportohet. 

• Hënat

Me katër hëna të mëdha dhe shumë të tjerë të vogla, Jupiteri formon një lloj sistemi të vogël.  Ai ka 79 hëna të konfirmuara. 

Hënat më të mëdha të tij: Io, Europa, Ganymede dhe Callisto kanë qenë vëzhguar për herë të parë nga Galileo Galilei në vitin 1610 duke përdorur një version të hershëm teleskopi. Këto katër hëna sot njihen si satelitët Galelian dhe janë disa nga destinacionet më të mahnitshme në Sistemin tonë Diellor. Io është trupi me aktivitetin më të madh vullkanik në Sistemin Diellor. Ganymede është hëna më e madhe madje edhe më e madhe sesa planeti Mërkur. Krateret e pakta të vogla të Callistos tregon për një aktivitet të vogël në sipërfaqe. Një oqean me ujë me përbërësit e duhur për jetën mund të shtrihet poshtë kores së akullt të hënës Europa.  

• Unazat

Të zbuluara në vitin 1979 nga anija hapësinore "Voyager 1" e NASA-s, unazat e Jupiterit ishin një surprizë sepse ato përbëhen nga grimca të vogla të errëta që janë të vështira për t'u parë përveç se kur ndriçohen nga prap prej diellit. Të dhënat nga anija hapësinore "Galileo" tregojnë se sistemi i unazave të Jupiterit mund të jenë formuar nga pluhuri i mbetur prej përplasjeve të meteroideve të vogla ndërplanetare me hënat e brendshme të vogla të planetit gjigand. 

• Magnetosfera

Magnetosfera joniane është zona në hapësirë e influencuar prej fushës së fuqishme magnetike të Jupiterit. Ajo përhapet nga 1 në 3 milion kilometra në drejtim të Diellit (ose 7 deri në 21 here sa diametri i vetë Jupiterit) dhe më pas reduktohet në një bisht e ngjashme me formën e larvave që zgjatet në më shumë se 1 miliardë kilometra pas Jupiterit dhe arrin deri në orbitën e Saturnit. Fusha e tij magnetike e pamasë është 16 deri 54 herë më e fuqishme se e Tokës. Ajo rrotullohet bashkë planetin dhe mbledh grimca që kanë ngarkesë elektrike. Afër planetit, fusha magnetike kap një mori grimcash të ngarkuara dhe i përshpejton ato me energji shumë të lartë, duke krijuar një rrezatim intensiv që bombardon hënat e brendshme dhe mund të dëmtojë anijet hapësinore. 

Fusha magnetike e Jupiterit shkakton gjithashtu disa nga aurorat më spektakolare të Sistemit Diellor në polet e planetit.

Referenca:

https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth/

Pse nuk kanë evoluar të gjithë primatët në njerëz?

Ndërkohë  qëne kemi emigruar përreth globit, duke shpikur agrikulturën dhe duke vizituar hënën, shimpanzetë, kushërinjtë tanë më të afërt të gjallë qëndrojnë në pemë ku ushqehen me fruta dhe gjuajnë majmunë.

Shimpanzetë modern kanë qenë në Tokë shumë kohë më parë se njerëzit modern (më pak se 1 milionë vite më parë, krahasuar me 300,000 vite më parë për Homo Sapiensin), por ne kemi qenë në degë të ndara evolutive prej 6 ose 7 milion vitesh. Nëse ne i mendojmë shimpanzetë si kushërinjtë tanë, atëherë paraardhësi jonë i përbashkët më i fundit do të ishte si një stër-stërgjyshe me vetëm dy pasardhës që jetojnë.

Por, pse njëri nga pasardhësit e saj evolutiv u bë më i suksesshëm sesa tjetri?

"Arsyeja se pse primatët e tjerë nuk janë duke evoluar në njërëz është se ata janë mirë kështu siç janë," thotë për revistën "Live Science"  paleontologia Brianna Pobiner. Të gjithë primatët që jetojnë sot, duke përfshirë gorillat e malit në Uganda, majmunët "howler" në Amerikë dhe lemurët në Madagaskar kanë provuar se ata mund të lulëzojnë në mjediset e tyre natyrore.

"Evolucioni nuk është një progresion," thotë Lynne Isbell që është profesore e antropologjisë në Universitetin Davis të Kalifornisë. "Ka të bëjë me faktin se sa mirë arrijnë të përshtaten organizmat në mjediset e tyre aktual." Në sytë e shkencëtarëve që studiojnë evolucionin, njerëzit nuk janë "më të evoluar" sesa primatët e tjerë dhe sigurisht, nuk e kanë fituar të ashtuquajturën lojë evolutive. Ndërkohë që përshtatshmëria e skajshme i lejon njerëzit që të manipulojnë mjedise shumë të ndryshme për t'u përputhur me nevojat tona, kjo aftësi nuk është e mjaftueshme për t'i vendosur njerëzit në maje të shkallës evolutive.

Merr si shembull milingonat. "Milingonat janë po aq ose më shumë të suksesshme sesa jemi ne," thotë Isbell për Live Science. "Ka shumë më shumë milingona në botë sesa ka njerëz dhe ato janë të përshtatura mirë me vendin ku jetojnë."

"Ne kemi idenë se qenia më e përshtatur është ajo më e forta ose më e shpejta, por ajo që ti në të vërtetë duhet të bësh për të fituar lojën evolutive është të mbijetosh dhe të riprodhohesh," thotë Pobiner.

Divergjenca e paraardhësve tanë nga paraardhësit e shimpanzeve është një shembull i mirë. Ndërkohë që ne nuk kemi rregjistrime të plota të fosileve për njerëzit dhe shimpanzetë, shkencëtarët kanë prova fosilesh të kombinuara me prova gjenetike dhe të dhëna të sjelljes të grumbulluara tek primatët që jetojnë për të mësuar rreth specieve që nuk ekzistojnë më, por pasardhësit e të cilëve do të bëheshin njerëz ose shimpanze.

Shkencëtarët mendojnë se paraardhësit e njerëzve filluan të dallonin veten e tyre prej paraardhësve të shimpanzeve kur ata filluan të shpenzonin më shumë kohë në tokë. Ndoshta paraardhësit tanë po shikonin për ushqime ndërkohë që eksploronin habitate të reja, tha Isbell.

"Stërgjyshët tanë më të hershëm që divergjuan prej paraardhësve tanë të përbashkët me shimpanzenë , duhet të kenë qenë të aftë edhe për t'u ngjitur në pemë edhe për të ecur në tokë," vazhdon antropologia Isbell. Ka qenë më së fundmi, mbase 3 milion vite më parë që këmbët e këtyre paraardhësve filluan të rriteshin më të gjata dhe gishtërinjtë e tyre të mëdhenj u drejtuan, duke i lejuar ata të bëheshin më së shumti këmbësorë gjatë gjithë kohës.

"Disa ndryshime në përzgjedhjen e habitatit  ka mundësi të ketë qenë ndryshimi i parë më i dallueshëm në sjellje," "Që bipedalizmi (të ecurit në dy këmbë) të vazhdojë, paraardhësit tanë duhet të kenë shkuar në habitate që nuk kanë pasur pyje të dendura afër. Kështu që ata duhej të udhëtonin më shumë në këmbë në vende ku pemët ishin më shumë të përhapura."

Pjesa tjetër i takon historisë evolutive të njeriut. Ndërsa sa takon shimpanzeve, thjesht se ata qëndrojnë në pemë nuk do të thotë se kanë ndaluar së evoluari. Një analizë gjenetike e publikuar në vitin 2010 sugjeron se paraardhësit e tyre u ndanë nga paraardhësit e bonobove 930,000 vite më parë dhe paraardhësit e tre nënspecieve që jetojnë, divergjuan 460,000 vite më parë. Shimpanzetë qëndrore dhe lindore u bënë specie të ndryshme vetëm 93,000 vite më parë.

"Ata qartësisht po bëjnë një punë të mirë në të qenurit shimpanze," thotë Pobiner. "Ata janë akoma përreth nesh dhe përsa kohë ne nuk shkatërrojmë habitatin e tyre, ata ndoshta do të jenë akoma" për shumë vite në të ardhmen.

Referenca:
https://www.google.com/amp/s/amp.livescience.com/32503-why-havent-all-primates-evolved-into-humans.html

Origjina e jetës: Peptidet mund të formohen pa aminoacidet.

Sipas një studimi, peptidet, një nga blloqet themelore të jetës, mund të formohen nga prekursorët e aminoacideve nën kushtet primordiale të Tokës.

Ky zbulim, i publikuar në revistën Natyrë, mund të jetë një nga pjesët që mungon në çështjen se si është formuar jeta në Tokë.

"Peptidet, të cilat janë vargje aminoacidesh, janë absolutisht thelbësore për të gjithë jetën në Tokë. Ato përbëjnë bazën e proteinave, të cilat shërbejnë si katalizatorë për proceset biologjike, por ato vetë kanë nevojë për enzimat që të kontrollojnë formimin e tyre", tha Dr. M. Powner.

Shkencëtarët kanë demonstruar se prekursorët e aminoacideve mund të kthehen në mënyrë përzgjedhëse në peptide në mjedis ujor, duke përfituar nga reaktiviteti i tyre me ndihmën e molekulave që ishin prezent në mjediset primordialë.

"Shumë hulumtues janë përpjekur të kuptojnë se si janë formuar fillimisht peptidet për të ndihmuar në zhvillimin e jetës, por thuajse të gjithë janë përqendruar tek aminoacidet, ndërsa reaktiviteti i prekursorëve të tyre është neglizhuar", thotë Dr. Powner.

Prekursorët aminonitrilë kërkojnë kushte të ashpra, mjedis të fortë acid ose alkalin, për të formuar aminoacidet. Dhe më pas aminoacidet duhet të rienergjizohet për të prodhuar peptidet. Hulumtuesit gjetën një mënyrë për t'i tejkaluar të dy këto hapa duke i formuar peptidet direkt nga aminonitrilet e pasura me energji.

Ata gjetën se aminonitrilet kanë një reaktivitet të brendshëm për të arritur formimin e lidhjeve peptide në ujë më me lehtësi se sa aminoacidet.

"Sinteza e kontrolluar, në përgjigje të një stimuli mjedisor ose të brendshëm, është një element thelbësor në rregullimin metabolik, kështu që mendojmë se sinteza e peptideve mund të ketë qenë pjesë e një cikli natyror që ndodhi që fazat e para të evolucionit të jetës", tha Dr. Powner.

Ky zbulim mund të jetë i dobishëm për kiminë sintetike duke qenë se lidhja amide është thelbësore për shumë materiale sintetike komerciale, komponime bioaktive dhe farmaceutike.

Referenca: https://www.ucl.ac.uk/news/2019/jul/origin-life-insight-peptides-can-form-without-amino-acids

Si munden pemët të shpëtojnë klimën?

Laboratori "Crowther" në ETH Zurich investigon zgjidhje për ndryshimet klimatike të bazuara në natyrë. Në studimin e tyre të fundit hulumtuesit treguan për herë të parë se në cilën pjesë të botës pemët e reja mund të rritën dhe se sa shumë karbon ato mund të grumbullojnë.

• Ripyllëzimi i një zone me përmasat e ShBA-së.

Hulumtuesit perllogarisin se nën kushtet aktuale të klimës, toka në planetin tonë mund të suportojë 4.4 miliardë hektarë me pemë. Kjo do të thotë 1.6 miliardë më shumë se sa ekzistojnë aktualisht. Nga këto 1.6 miliardë hektarë, 0.6 miliardë plotësojnë kriterin që mos përdoren prej njerëzve (pra toka pa aktivitet njerëzor). Kjo do të thotë se një zonë me madhësinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës është e disponueshme për t'u ripyllëzuar. Ndërkohë që pyjet e reja do të maturohen ato mund të magazinojnë 205 miliardë ton karbon: pra rreth dy të tretat e 300 miliardë ton karboni që ka qenë çliruar në atmosferë si rezultat i aktivitetit njerëzor që nga Revolucioni Industrial.

Prof. Thomas Crowther që është bashkëautor i studimit dhe themelues i laboratorit Crowther në ETH Zurich thotë: "Ne të gjithë e dinim se restaurimi i pyjeve mund të luante një rol në ndalimin e ndryshimeve klimatike, por ne nuk e dinim në të vërtetë sesa impakt të madh do të kishte. Studimi jonë tregon qartë se restaurimi i pyjeve është zgjidhja më mirë e mundshme aktualisht për ndryshimet klimatike. Por, ne duhet të veprojmë shpejt sepse pyjet e reja duan dekada që të maturohen dhe të arrijnë potencialin e tyre të plotë si një burim natyror i magazinimit të karbonit."

• Rusia është më e përshtatshme për ripyllëzimin.

Studimi tregon se cilat pjesë të botës janë më të përshtatshme për restaurimin e pyjeve. Potenciali më i madh mund të gjendet në vetëm gjashtë shtete: Rusia ( 151 milionë hektarë); ShBA-ja (103 milionë hektarë); Australia (58 milionë hektarë); Brazili (49.7 milionë hektarë); dhe Kina (40.2 milionë hektarë).

Referenca:
https://ethz.ch/en/news-and-events/eth-news/news/2019/07/how-trees-could-save-the-climate.html

Largimi i dioksidit të karbonit nga atmosfera nëpërmjet shndërrimit të tij në pjesë për makinat.

Gjithë ai dioksid karbonit i tepërt në atmosferë mund të jetë i dobishëm për diçka të re. Në një proçes të përshkruar këtë jave në American Chemical Society gjatë mbledhjes në Boston (Massachusetts) tregohet se karboni i çliruar në atmosferë është kapur në nanofibra shume te vogla qe jane lende e pare për të ndërtuar pjesët përbërëse të avionëve, pajisjeve për fitness dhe në pjesët përbërëse të makinave të garës.
Një ekip i drejtuar nga Stuart Licht në Universitetin e Washington DC ka projektuar një proçes që e kap karbonin nga ajri duke e shnderruar ne nje produkt, per te cilin Licht pretendon se mund të shitet me një çmim më të lartë se sa kostoja e prodhimit të tij.
Fibrat e nanokarbonit mund të shiten deri në 25,000 dollarë për ton, por duke i prodhuar këto fibra me këtë proçes mund të kushtojë vetëm 1,000 dollarë për ton, sipas llogaritjes së ekipit të hulumtuesve.
Teknika funksionon në një qelizë elektrolitike, në të cilën karboni atmosferik shpërbëhet dhe shndërrohet në karbonat litiumi, i cili është një kimikat industrial i zakonshëm .
Nanofibrat rriten në fije që duken si lesh çeliku në elektrodat e përbëra prej çelikut, ku ndodhen sasi të vogla nikeli, kobalti ose bakri.
Deri më tani përpjekjet e ekipit për të përshkallëzuar rritjen e nanofibrave nuk kanë hasur në asnjë pengesë.
Rryma elektrike që duhet marrë nga burime konvencionale mund ta ulë potencialin e thithjes së karbonit nga atmosfera me këtë teknikë, por Licht e ka provuar me sukses këtë teknikë edhe me energji diellore.
Në teori, nëse kjo teknikë shtrihet në shkallë të gjerë mund të ketë një ndikim shumë të madh për të luftuar ndryshimet klimatike dhe sipas llogaritjeve të Licht me një zone me pak se 10% të shkretëtirës së Saharasë për energji elektrike mund të ulet niveli i dioksidit të karbonit në nivelit e kohës para-industriale në vetëm 10 vjet.
Gjithsesi, kritikat e skeptikeve nuk kanë munguar, të cilët e kaene quajtur këtë iniciative inovative të Licht si "pikëpamje e guximshme", sepse jo të gjithë besojnë se mund të jetë efektive.
Ken Caldeira nga Instituti Shkencor Carnegie në Stanford të Kalifornisë thotë "Jam ekstremisht skeptik për këto pretendime dhe do të surprizohesha shume nëse ata ia kanë arritur vërtetë kësaj".
Nate Lewis nga Instituti i Teknologjise në Kaliforni në Pasadena thotë se kufizimi i zbatimit të kësaj teknike në shkallë të gjerë është për faktin se dioksidi i karbonit duhet të jetë i çliruar pikërisht në vendin ku ndodhen pajisjet kapëse të gazit.
Të kapësh dioksidin e karbonit me efikasitet të lartë nga atmosfera në një zonë të dendur do të thotë se më shumë gaz duhet të çlirohet në vetëm disa orë në një vend tjetër dhe do të kërkojë më shumë kohë se sa është llogaritur nga Licht dhe ekipi i tij.
Sidoqoftë, Licht dhe ekipi i tij nuk kanë plane për ta përshtatur këtë teknikë për një zgjerim në shkallë globale dhe tregtare, si dhe deklaron se ai është i interesuar vetëm për të zhvilluar shkencen fondamentale që është e përfshirë në këtë eksperiment.

New Scientist

Përse shumica e njerëzve kanë 23 çifte kromozomesh?

Nëse pyesni gjeneticistët për numrin magjik ata të gjithë do të përgjigjen se është numri 46. Pse 46? Sespe ky është numri total i kromozomeve i gjetur në pothuajse çdo qelizë te njerëzit, ose 23 çifte më saktë. Dhe këto struktura të vogla të ngjashme me fijet paketojnë të gjithë informacionin se kush je ti dhe se çfarë të bën ty unik.

• ADN-ja dhe kromozomet.

Për të kuptuar se çfarë janë kromozomet duhet më parë të dime se çfarë është ADN-ja. Formalisht njihet si acidi dezoksiribonukleik, ADN-ja është një molekulë komplekse e gjetur në të gjitha bimët dhe kafshët. Ajo mbart të gjithë informacionin e nevojshëm për një organizëm që të vazhdojë, të zhvillohet dhe riprodhohet. ADN-ja është gjithashtu mënyra kryesore për të kaluar informacionin e trashëgueshëm. Në proçesin e njohur si riprodhim një pjesë e ADN-së kalohet nga prindërit te fëmijët. Shkurt ADN-ja është ajo që tregon historinë e biologjisë tënde plotësisht unike.

Siç mund t'a imagjinosh ajo duhet të jetë shumë e gjatë për të mbajtur të gjithë ato të dhëna aq të rëndësishme. Dhe në fakt është: nëse ti e shtrin të gjithë gjatësinë e ADN-së ajo do të jetë rreth dy metra e gjatë dhe nëse bën sëbashku ADN e të gjitha qelizave ti do të kesh një zinxhir sa rreth dy herë diametri i Sistemit Diellor.

Fatmirësisht qelizat janë mjaft të zgjuara dhe kanë një mënyrë gjeniale për të paketuar të gjithë informacionin në një parcelë me hapësirë efiçente, duke e futur atë në kromozome.

Fjala kromozom rrjedh nga gjuha greke ku fjala "chroma" do të thotë "ngjyrë" dhe fjala "soma" do të thotë "trup". Kromozomi është struktura e qelizës që shkencëtarët mund t'a dallojnë nëpërmjet një mikroskopi duke shënjuar atë me anë të ngjyruesve. Ai përmban proteina dhe ADN-në.

Për të qenë të saktë secili kromozom përmban ekzaktësisht një molekulë ADN-je, pra atë shiritin e gjatë gjenetik të informacionit i cili është i mbështetur ngjeshurazi  përreth një proteinë të quajtur "histone" e cila vepron si një bobinë që me efiçencë mbledh bashkë të gjithë gjatësinë e molekulës së pasur me informacion, në një përmasë dhe formë që të përshtatet brenda bërthamës së qelizës. Çdo qelizë e njerëzve ka 23 çifte kromozome ose në total 46, përveç spermës dhe vezës që kanë 23 kromozome.

• Pse 23 çifte?

Ky numër nuk është universal për të gjitha gjallesat. Edhe pse njerëzit janë specie "diploide" që do të thotë se shumica e kromozomeve janë në sete  të quajtura çifte homologe. Shumë kafshë dhe bimë janë gjithashtu "diploide", por jo të gjitha kanë në total 46 kromozome. Mushkonjat përshëmbull kanë gjashtë, bretkosat kanë 26 dhe karkalecat e detit kanë 508 kromozome.

Por, përse njerëzit kanë 23 çifte? Kjo ka ndodhur gjatë evolucionit. "Njerëzit kanë 23 çifte kromozomesh ndersa pjesëtarët e tjerë të "the great apes" (që përfshijnë shimpanzetë, bononotë, gorillat dhe orangutangët) kanë 24," thotë profesor doktori Belen Hurle. "Kjo për shkak se në linjën evolutive të njerëzve dy kromozome të paraardhësve tanë u bashkuan në telomere për të prodhuar kromozomin 2 të njeriut. Kështu pra, njerëzit kanë një çift më pak kromozomesh. Ky është një nga ndryshimet më kryesore midis nesh dhe "kushërinjve" tanë më të afërt."

Tani le t'i rikthehemi çështjes së spermës dhe vezës: këto qeliza kanë vetëm një kromozom homolog dhe janë konsideruar si "haploide". Dhe ja arsyeja: kur sperma dhe veza bashkohen ato kombinojnë materialin e tyre gjenetik për të formuar një set të plotë kromozomesh diploide. Dhe nëse e mendon mirë, kjo duket me shumë kuptim. Pra, do të thotë se secili prind kontribuon me një homolog në çiftin e kromozomeve homologe te qelizat e fëmijës së tyre.

• Tepër shumë ose tepër pak kromozome.

Tani ti e di nga librat shkollor se një njeri i shëndetshëm është kur ka 23 çifte kromozomesh në pothuajse çdo qelizë të trupit. Por jeta nuk është gjithmonë si një libër shkolle. Çfarë ndodh nëse diçka shkakton zhvillimin e më shumë ose më pak kromozomesh? Një shtim ose pakësim të tyre  nga standardi 46 (që quhet aneuploidy) ndodh ose gjatë formimit të qelizave riprodhuese në formimin e hershëm të fetusit ose në çdo qelizë tjetër të trupit pas lindjes.

Një nga format e njohura të aneuploidy është "trisomy" që është prezenca e një kromozomi më tepër në qelizë. Një nga rezultatet e mirënjohura të trisomisë është sindroma "down", që është një situatë e shkaktuar nga tre kopje të kromozomit 21 në secilën qelizë. Kjo çon në një numër total prej 47 kromozomesh.

Humbja e një kromozomi në një qelizë është e quajtur "monosomy" dhe përshkruan situatën në të cilën njerëzit kanë vetëm një kopje të një kromozomi specifik për qelizë. Sindroma "Turner" konsiderohet si një formë e monosomisë.

Ka edhe variante të tjera të aneuploidy që në raste ekstreme mund të kompromentojnë jetën e njeriut.

Referenca:
https://science.howstuffworks.com/life/genetic/23-pairs-chromosomes.htm

Epigjenetika: përkufizimi dhe shembujt.

Epigjenetika fjalë për fjalë do të thotë "sipër" ose "në maje" të gjenetikës. I referohet modifikimeve të jashtme në ADN që "ndezin" ose "fikin" gjenet. Këto modifikime nuk ndryshojnë sekuencat e ADN-së, por  në fakt ato ndikojnë në mënyrën sesi qeliza do t'i lexojë gjenet.

Ndryshimet epigjenetike  ndikojnë në strukturën fizike të ADN-së. Një nga shembujt e ndryshimeve epigjenetike është "metilimi" i ADN-së që është shtimi i një grupi metili ose i një "kapaku kimik", në një pjesë të molekulës së ADN-së dhe shërben për të penguar gjene të caktuara që të shprehen.

Një shembull tjetër është modifikimi i histoneve. Histonet janë proteina me të cilat ADN-ja mbështillet përreth. (Pa histone ADN-ja do të ishte tepër e gjatë për të qenë e përshtatshme në brendësinë e qelizës.) Por, nëse histonet e ngjeshin fort ADN, atëherë kjo e fundit nuk mund të "lexohet" nga qelizat. Modifikimet që balancojnë histonet mund t'a bëjnë ADN të aksesueshme për proteinat që "lexojnë" gjenet. 

Epigjenetika është arsyeja se pse qelizat e lëkurës duken ndryshe nga qelizat e trurit ose të muskujve. Të treja këto qeliza përmbajnë të njëjtën ADN, por gjenet e tyre janë të shprehura ndryshe ("ndizen" ose "fiken") dhe kjo çon në formimin e llojeve të ndryshme të qelizave.

• Trashëgimia epigjenetike.

Mund të jete e mundshme që ndryshimet epigjenetike të kalohen në gjeneratat e ardhshme, nëse këto ndryshime ndodhin në spermë dhe vezore. Shumica e ndryshimeve epigjenetike që ndodhin në spermë dhe vezore shuhen në momentin kur të dyja kombinohen për të formuar vezën e fertilizuar, në një proçes të quajtur "riprogramim". Ky riprogramin i lejon qelizat e fetusit që "t'ia nisë nga e para" dhe të bëjë ndryshimet e veta epigjenetike. Por, shkencëtarët mendojnë se disa ndryshime epigjenetike të spermës dhe vezores së prindërve mund t'i shmangen proçesit të riprogramimit  dhe të kalojnë në gjeneratat e ardhshme. Sidoqoftë, kjo nuk është provuar ende.

• Epigjenetika dhe kanceri.

Shkencëtarët mendojnë se epigjenetika mund të ketë rol në zhvillimin e disa lloje kanceri. Përshëmbull një ndryshim epigjenetik që hesht gjenin shtypës për tumorin, pra, gjenin që mban nën kontroll rritjen e qelizës, mund të çojë në një rritje të pakontrolluar qelizore. Një tjetër shembull mund të jetë edhe ndryshimi epigjenetik që "fik" gjenet të cilat ndihmojnë në riparimin e ADN-së, duke rezultuar kështu në një rritje të ADN-së së dëmtuar, e cila nga ana e saj rrit rriskun e kancerit.

Referenca:
https://www.livescience.com/37703-epigenetics.html

Si alkimia shtroi rrugën për kiminë?

Alkimia në thelb ka qenë mjeti i mendjeve kureshtare për të eksploruar mënyrën se si bota funksiononte në përpjekje për të deshifruar funksionet e natyrës dhe për t'i përdorur ato për qëllime të ndryshme. Për t'i arritur këto, alkimistët teorizonin se ishte e nevojshme të pastronin shpirtin, trupin dhe mendjen.

• Kthimi i plumbit në ar.

Njerëzit që praktikonin alkiminë kërkonin në dy mënyra: a) të gjenin eliksirin që shpresonin të kuronte të gjitha llojet e sëmundjeve dhe b) të kthenin metalet bazë (si plumbi) në metale të çmuara (si ari) nëpërmjet një substance që nuk është gjetur, të quajtur "guri filozofik". "Praktikisht kinezët ishin fillimisht të interesuar e pastaj edhe europianët" thotë Peter Maxwell-Stuart që jep mësim në histori në universitetin St. Andrews në Skoci.

Që nga shekulli i parë i erës sonë, kinezët dhe indianët kanë praktikuar alkiminë thotë Maxwell-Stuart. Ndërsa europianët gjerësisht e kanë praktikuar gjatë Kohës se Mesjetës (afërsisht nga viti 1,000 deri në vitin 1,500 të erës sonë) dhe madje edhe në shekullin XVIII.

"Popullariteti e saj u zbeh gjatë shekullit të XIX, por vazhdoi të mbijetonte dhe madje të praktikohej edhe gjatë shekullit të XX gjithashtu," shtoi ai.

Me kazanët që zienin dhe me kontenierë të ngatërruar metalesh, alkimistët shfaqnin një dëshirë për eksperimente, një mentalitet "provo-gabo" që eksploronin shumë disiplina me shpresën se do të kuptonin ndërlikimet e natyrës nëpërmjet hulumtimeve. Alkimistët ishin të zotët në proçese kimike të tilla si, ngjyrat dhe parfumet dhe sigurisht ata gjetën mënyra për të ndryshuar vetitë e aliazheve të ndryshme.

Nuk kishte "Universitete Alkimie" për t'u aftësuar në këtë fushë, por njohuritë e alkimistëve mjeshtër transferohej në mënyrë sekrete. Dhe për shkak se dija mbahej si shumë e fuqishme, alkimistët shkruanin në simbole të panjohura, kode dhe metafora për të mbrojtur idete dhe të dhënat e tyre.

• Nga alkimia në kimi.

Fizikani zviceran, Paracelsus ka qenë një alkimist i famshëm në shekullin e XVI . Pjesërisht profet, pjesërisht metalurg dhe doktor ai u bë i njohur si toksikologu i parë në botë për shkak se ai kuptoi korrelacionin midis dozës dhe toksicitetit, që helmi në doza të vogla mund të jetë i dobishëm për njerëzit ndërsa në doza të mëdha mund të jetë fatal. Në punimin e tij Paracelsus i dha jetë konceptit të bërjes së diagnozës klinike mjeksore dhe pastaj trajtimit të sëmundjeve me medikamente specifike.

Në shekullin XVII, shpikësi britanik, shkencëtari dhe filozofi, Robert Boyle dëshironte të gjente sekretin e "gurit filozofik" që në traditën alkimiste ishte forca më e pushtetshme në natyrë. Ky pushtet, mendonte ai se mbante të gjithë sekretet e Universit. Edhe pse Boyle është sot i mirënjohur si pionieri i metodës shkencore dhe për ligjin e tij që mbart emrin e tij (ligji i Boyle-it që thotë se vëllimi i një gazi varion në mënyrë proporcionale me presionin), gjatë gjithë jetës ai ishte i dashuruar pas alkimisë.

Në të njëjtën kohë që Boyle punonte shumë, Isaac Newton, gjeniu që i dha formë ligjeve të gravitetit dhe optikës ishte aktivisht i përfshirë në alkimi. Për dekada me rradhë ai iu qep sekreteve të alkimisë që ai mbase i merrte si më themelore se gravitetin.

Me rrënjët e saj të ndara midis filozofikes, religjiozes, mistikes dhe kërkimeve shkencore, alkimia eventualisht ra në vorbullën e mendimit racional që u zhvillua gjatë Periudhës së Iluminizmit. Tendencat e saja sekrete filluan të ngjallnin dyshime. Kështu alkimia u la në harresë duke lënë pas një reputacion sharlatanizmi dhe mashtrimi.

Por, me eksperimentet dhe aplikimet e tyre legjitime në lidhje me kiminë, alkimistët kanë lënë tashmë gjurmët e tyre, duke shtruar rrugën për kiminë moderne.

"Eksperimentimi pothuajse në mënyrë të pashmangshme rezultonte në zbulimin e substancave deri atëherë të panjohura dhe të pakuptuara, fosfori është një shembull i dukshëm, pra kështu ky aspekt i alkimisë çoi në kiminë moderne," thotë Maxwell-Stuart.

Referenca:
https://science.howstuffworks.com/alchemy-to-chemistry.htm

Nëntë liqenet më të thella në botë.

9) Liqeni "Crater" (592 meter).

Liqeni Crater i pozicionuar në vargmalet Kaskade në Oregon është liqeni më i thellë në Shtetet e Bashkuara. Gjithashtu është një liqen relativisht i ri që është formuar rreth 7,700 vite më parë, kur një vullkan masiv i quajtur Mount Mazama ra në kolaps dhe u pasua nga një shpërthim. Zona ka qenë e populluar nga njerëzit gjatë asaj kohe dhe përgjithësisht besohet se gojëdhënat e indianëve të krahinës Klamath për sa i përket krijimit të liqenit reflektojnë një shpjegim mitologjik, por dhe autentik të shpërthimit dhe kolapsit.

Vizitorët e liqenit befasohen nga ngjyra e pazakontë blu e thellë që vjen për shkak të thellësisë dhe qartësisë së ujit, i cili mbart shumë pak sedimente sepse vjen më së shumti prej shirave.

8) Liqeni i Madh Slave (614 meter).

Liqeni i Madh Slave në Territoret Veriperëndimore të Kanadasë është i emëruar sipas një grupi indianesh Athabascan-folës të quajtur Slave. Është liqeni më i thellë dhe i dyti më i madh në Kanada. Yellowknife, kryeqyteti i Territoreve Perëndimore, shtrihet në brigjet veriore të këtij liqeni. Ashpërsia e klimës veriore bën që zona të jetë shumë pak e banuar (Yellowknife është qyteti më i madh në Territoret Veriperëndimore të Kanadasë dhe ka më pak se 20,000 banorë). Por, për ata pak njerëz që janë mjaftueshëm të fortë për të jetuar atje, ka edhe përfitime. Për afërsisht gjysmën e vitit, akulli në liqen është mjaftueshëm i trashë sa të mbajë kamionë dhe makina; çdo ditë në dimër disa qindra automjete marrin rrugën e shkurtër nga Yellowknife për në komunitetin Dettah nëpërmjet rrugës së akullt.

7) Liqeni Ysyk (668 metra).

I shtrirë 1,606 metra mbi nivelin e detit në malet Tien Shan të Kirgistanit, Liqeni Ysyk është një nga liqenet alpine më të mëdha të botës. Emri i këtij liqeni që vjen nga gjuha kirgistaneze "Ysyk-Köl" do të thotë "Liqen i Nxehtë" sepse nuk ngrin asnjëherë edhe pse temperaturat në dimër në këtë zonë arrijnë rregullisht –26°C. Shkencëtarët e shpjegojnë këtë me kripësinë e liqenit dhe me aktivitetin gjeotermal të zonës.

Ysyk-Köl ka qenë një vend i aktiviteteve njerëzore. Afër tij kanë qenë gjetur artifakte ari dhe bronzi që iu përkisnin Skifeve, të cilët ishin kolonë të hershëm në Kazakistan. Liqeni ka shërbyer gjithashtu edhe si një pikë ndalese e rëndësishme në "Rrugën e Mëndafshtë" dhe kanë qenë zbuluar vendbanime mesjetare në zonat e cekëta të liqenit në kohërat kur niveli i ujit ishte i ulët.

6) Liqeni Nyasa (706 metra).

Liqeni Nyasa është një liqen i gjatë dhe i hollë që shtrihet në më shumë se 560 kilometra përgjatë kufijve midis Mozambikut, Tanzanisë dhe Malavit (aty ku njihet edhe si Liqeni Malavi). Për shkak të gjatësisë, thellësisë dhe shtresëzimit të temperaturës krijon një numër mjedisesh radikalisht të ndryshme. Liqeni Nyasa ka një nivel jashtëzakonisht të lartë të biodiversitetit. Deri në 1,000 specie të ndryshme peshqish janë gjetur në liqen. Kjo do të thotë se ky liqen është shtëpia e rreth 15% e të gjithë specieve të peshqve në ujërat e ëmbla në Tokë. Shumica më e madhe e këtyre specieve i përkasin familjes "cichlid".

5) Liqeni O'Higgins/San Martin (836 metra).

I pozicionuar në një zonë shumë pak të populluar në Andet Patagoniane, ky liqen i quajtur O'Higgins në Kili dhe San Martin në Argjentinë është ndoshta më pak i njohuri në këtë listë. Ai ndodhet në kufirin Argjentinë-Kili dhe "ushqehet" nga akullnajat e Kilit. Ky liqen e merr karakteristikën e një përzierje ngjyre qumështi me blu dhe të jeshiltë nga përqendrimi i lartë i shkëmbinjve me fluorit që shpërndahet në ujë nga akullnajat.

4) Liqeni Vostok (900 metra).

Liqeni Vostok në Antarktidë është unik në këtë listë, kjo sepse ai është i groposur afërsisht 4 kilometra poshtë akullit. Është liqeni më i madh i njohur nënakullnajor. Që nga viti 1970 shkencëtarët kanë dyshuar prezencën e një mase të madhe uji të ëmbël të kapur poshtë akullit në atë zonë. Po nuk dihej deri në vitin 1996 kur hulumtuesit britanikë dhe rusë mundën të siguronin matje të sakta duke përdorur një radar që penetron akullin. Deri kohëve të fundit, aktiviteti biologjik në liqen ka qenë mister, perderisa nuk kishte asnjë mënyrë për të koleksionuar kampione ose të vendoseshin sensorë poshtë akullit.  Megjithatë, një zbulim i madh ndodhi në vitin 2012 kur një ekip hulumtuesish me sukses shpuan akullin deri te sipërfaqja e liqenit. Shkencëtarët  që studiuan kampionët kanë raportuar se kishin gjetur jetë bakteriale.

3) Deti Kaspik (1,025 metra).

Deti Kaspik që shtrihet midis maleve Kaukaz dhe Stepave të Azisë Qëndrore është trupi ujor më i madh në Tokë, plotësisht i kufizuar si dhe liqeni i kripur më i madh në botë. Shtrihet afërsisht 1,200 kilometra nga veriu në jug dhe ka një gjerësi prej 320 kilometrash. Një e treta e pjesës veriore të Kaspikut është mahnitshëm e cekët me një thellësi mesatare prej 6 metrash ndërsa një e treta më jugore e Kaspikut ka një thellësi mesatare prej rreth 300 metrash. Peshkimi komercial dhe turizmi në brigjet e Kaspikut luan një rol vital në ekonominë e shteteve përreth. Sasi të mëdha të naftës dhe gazit natyror janë ekstraktuar nga shtrati i detit Kaspik nëpërmjet platformave të vendosura në det të hapur.

2) Liqeni Tanganika (1,436 meter)

Liqeni Tanganika është liqeni u dytë më i madh me ujë të ëmbël në botë dhe i dyti më i thelli i çfarë do lloji. Ai ndodhet në kufirin midis Zambias, Burundit, Tanzanisë dhe Republikës Demokratike të Kongos. Po ashtu si liqeni Nyasa edhe ky është një liqen relativisht i gjatë dhe i ngushtë e me biodiversitet të jashtëzakonshëm. Që nga Epoka e Gurit komunitete njerëzish janë ushqyer në brigjet e këtij liqeni duke peshkuar. Por, praktikat moderne të peshkimit komercial, të prezantuar në vitin 1950, kanë ndikuar në problemin e mbipeshkimit në dekadat e fundit.

1) Liqeni Baikal (1,620 meter).

Liqeni Baikal në Siberi ka veçorinë e të qenurit edhe liqeni më i thellë në botë edhe liqeni më i madh me ujëra të ëmbla që mban më shumë se 20% të ujrave të ëmbla të pangrira në sipërfaqen e Tokës. Ai është gjithashtu edhe liqeni me ujra të ëmbla më i vjetër në botë me një moshë të përllogaritur nga 20 milion në 25 milion vjeç.

Ashtu si edhe liqenet e tjerë në këtë listë, Baikali është shtëpi për një numër të madh kafshësh dhe specie bimësh që nuk mund të gjenden diku tjetër. Një nga speciet më të mrekullueshme është foka e Baikalit (e quajtur gjithashtu nepra), e vetmja specie fokash në botë që jeton posaçërisht në një habitat me ujëra të ëmbla. Mënyra sesi paraardhësit e këtyre fokave kanë arritur në liqenin Baikal mbetet një mister, perderisa liqeni shtrihet qindra milje në brendësi të tokës.

•  Përkthim i artikullit të publikuar nga Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/list/9-of-the-worlds-deepest-lakes

Në foto, Liqeni Crater.

Gjeocentrizmi dhe mendimet e para mbi heliocentrizmin, shumë kohë përpara Kopernikut.

Zhvillimi i modelit gjeocentrik (sipas të cilit Toka është në qendrën e gjithësisë) deri te modeli heliocentrik (me qendër diellin, shtrihet në një kohë që nga Babilonasit (4000 vite para erës sonë) e deri me Nikola Koperniku (1473-1543) i cili publikoi sistemin e tij heliocentrik.

• Babilonasit. 

Modelet antike për universin që datojnë që me civilizimet e para në Babiloni dhe Egjipt, ishin thelbësisht gjeocentrike. Presupozimi se Toka ishte në qendër të Universit, e palëvizshme dhe e qëndrueshme, përbënte një reflektim të perceptimit shqisor dhe eksperiencës së njerëzve. Tabelat prej balte të Babilonisë që datojnë 3,800 vite para erës sonë janë provë për një traditë të qëndrueshme astronomike, ku vëzhgimet e lëvizjes së diellit dhe hënës përreth Tokës, siguronin kalendarët për qëllime agrikulturore. Edhe yjet gjithashtu kanë qenë vëzhguar se sillen rreth Tokës një herë në ditë, duke mos ndryshuar asnjëherë vendin e tyre në shenjën e konstelacionit. Në të kundërt, planetet endacake me lëvizjet e tyre unike, kanë qenë menduar se janë Zota të cilët orbitojnë Tokën dhe influencojnë në veprimtarinë e njerëzve.

• Fillimi i astronomisë Greke.

Praktika teologjike Babilonase në lidhje me astronominë nuk u ndoq nga Grekët e lashtë. Filozofët Grekë nga ishulli Iona në shekullin gjashtë para erës sonë u munduan të krijonin një model për Universin, jo duke përdorur Zotat si shpjegim, por ligjet e natyrës. Talesi i Miletit postuloi se Toka është në qendër të Universit dhe që ajo ishte një diks i sheshtë që noton mbi ujë. Ai gjithashtu diskutonte se e gjithë materia në Univers ka ardhur nga uji përderisa uji mund të jetë në disa gjendje të ndryshme: akull (gjendja e ngurtë), ujë (gjendje e lëngshme) dhe avull (gjendje e gaztë). Kolegu i tij Anaximanes (585-525 para erës sonë) kishte një ide tjetër. Ai propozoi se yjet ishin të ngjitur në një sferë të kristaltë transparente që rrotullohej rreth Tokës, një ide kjo që përfundimisht ndikoi modelin kozmologjik të Aristotelit.

Me filozofinë e Pitagorës (530-440 para erës sonë) forma e pretenduar e Tokës ndryshoi nga disk në sferë. Grekët arsyetuan se hëna ishte sferike dhe për analogji edhe Toka duhej të ishte sferë gjithashtu. Pitagorianët pohuan se planetët, dielli dhe hëna rrotulloheshin përreth Tokës në rrathë bashkëqëndror, secili i kapur pas një rrote të kristaltë. E gjithë pjesa tjetër e universit përfshi yjet silleshin gjithashtu përreth Tokës. Lindja dhe perëndimi i përditshëm i yjeve sugjeronte se lëvizjet në qiell ishin uniforme, rrethore dhe të përjetshme. Nga shekulli i tretë para erës sonë, ideja se Toka është sferë ka qenë gjerësisht e pranuar në botën Greke. Një përllogaritje e saktë e perimetrit ka qenë bërë në shekullin e dytë para erës sonë nga matematicieni Grek Eratosteni nga Cyrene (276-194 para erës sonë).

• Fillimi i modeleve të para heliocentrike.

Edhe pse modelet gjeocentrike ishin dominuese në skenën kozmologjike të botës Greke, u shfaqen gjithashtu edhe sisteme të tjera. Një nga nxënësit e Pitagorës, Philolaus në shekullin e pestë para erës sonë, postulonte se në qendër të Universit ishte një zjarr qëndror rreth të cilit planetët (përfshirë edhe diellin) rrotulloheshin. Më vonë astronomët si Koperniku, mendonin që zjarri qëndror ishte ekuivalent me diellin dhe që Pitagorianët propozuan modelin e parë heliocentrik.

Por, bazuar te komentuesi i vjetër, Sosigenes (shekulli i dytë i erës sonë), i pari që në të vërtetë ka propozuar një sistem të modifikuar heliocentrik ka qenë Heraclides Ponticus (387-310 para erës sonë). Heraclides pohonte  se qiejt nuk rrotulloheshin çdo ditë përreth Tokës (duke krijuar ditë-natën), por që rrotullimi i përditshëm i Tokës në boshtin e saj ishte përgjegjës për fenomenin. Heraclides gjithashtu nënvizoi se Afërdita (e njohur edhe si ylli i mëngjesit) dhe Mërkuri kishin tendencë të rrotulloheshin rreth diellit dhe që të dy planetet variojnë në ndriçueshmëri. Ky variacion në ndriçueshmëri mund të shpjegohet vetëm nëse pretendojmë se distanca e këtyre planetëve nga Toka ndryshon dhe që as Afërdita as Mërkuri nuk orbitojnë Tokën në qendër. Heraclides konkludoi se të dy planetët në fakt rrotulloheshin përreth diellit, duke kapur sasi të ndryshme drite gjatë fazave të ndryshme në rrotullimin e tyre. Kështu që Heraclides propozoi një sistem "gjysmë-heliocentrik" sipas të cilit planetët rrotullohen rreth diellit ndërsa dielli bashkë me planetët orbitonin Tokën në qendër.

Rreth të njëjtit vit që Heraclides vdiq, një tjetër astronom lindi, Aristarchus i Samos (310-230 para erës sonë). Ai jo vetëm përmirësoi përllogaritjet e gjatësisë së vitit diellor, por ishte i pari që propozoi një sistem plotësisht heliocentrik.

Referenca:
Shkëputur nga libri: "Scientific thought in context, fq: 32–35."

Studimi i parë në shkallë botërore mbi besueshmërinë e njërëzve në shkencë.

"Wellcome Global Monitor" ka siguruar të dhëna dhe prova të reja sa i takon marrëdhënieve midis publikut, shkencës dhe shkencëtarëve përgjatë botës.

Ky është studimi i parë për qëndrimin që ka publiku për shkencën dhe shëndetin në shkallë globale, duke iu bërë anketime në 140 shtete, njerëzve nga mosha 15 vjeç e sipër. Studimi përmban të dhëna në çështje të tilla si, besueshmëria te shkenca dhe shkencëtarët, besueshmëria te burimet e informacionit rreth shëndetit, kuptimi i fjalës 'shkencë' për publikun, qëndrimi për vaksinat si dhe ndërveprimi mes mësimeve religjioze dhe shkencës.

• Të dhënat mbi njohuritë shkencore dhe kërkimin e informacioneve për shkencën.

Pyetjes, sa njohuri keni për shkencën: "shumë njohuri", "disa njohuri", "jo edhe aq" dhe "aspak njohuri", është parë se kudo burrat kanë prirjen më shumë sesa gratë për të pohuar se ata kanë "shumë" ose "disa" njohuri për shkencën, që dëshmon se ka një "hendek gjinor" sa i takon vetë-pohimit të njohurive. Ky "hendek gjinor" është më i madh në Europën Veriore me 17 përqind pikë diferencë. Zona tjera me këtë "hendek gjinor" të konsiderueshëm mbi perceptimin e njohurive për shkencën, përfshijnë: Azinë Jugore (16 pikë diferencë), Azinë Lindore (15 pikë diferencë), Afrikën Perëndimore (14 pikë diferencë), Australinë dhe Zelandën e Re (13 pikë diferencë) dhe Afrikën Lindore (13 pikë diferencë).

Rezultatet e "Wellcome Global Monitor" tregojnë një marrëdhënie të fortë midis vetë-pohimit të njohurive shkencore dhe arritjeve në edukimin shkollor. Në të gjitha zonat njerëzit me nivele më të ulta shkollore janë më pak të prirur për të thënë se e kanë kuptuar "të gjithin" ose "një pjesë" të definicionit të fjalës "shkencë" dhe "shkencëtarë", që iu ofrohej në fillim të anketimit.

Në shkallë globale 28 përqind e njërëzve thonë se kanë kërkuar informacione për shkencën kohët e fundit. Ndërsa kjo shifër rritet në 41 përqind për kërkimin e informacioneve për mjeksinë, sëmundjet ose shëndetin.

Pothuajse dy të tretat e njërëzve në mbarë botën (62%) thonë se janë të interesuar që të mësojnë më shumë rreth shkencës. Veç kësaj, 71 përqind e njërëzve në shkallë globale janë të interesuar që të mësojnë më shumë rreth shëndetit, mjeksisë dhe sëmundjeve.

Përgjatë gjithë botës, më shumë se gjysma e njërëzve (53%) të moshës 15-29 vjeç thonë se kanë "disa" ose "shumë" njohuri shkencore, krahasuar me 40% të atyre që kanë moshën 30-49 vjeç dhe 34% e atyre që kanë moshën 50 vjeç e sipër.

• Të dhënat për besueshmërinë te shkenca dhe shkencëtarët.

Globalisht, 18% e njërëzve kanë nivel të lartë besueshmërie te shkencëtarët, ndërsa 54% kanë nivel mesatar dhe 14% kanë nivel të ulët.  Pjesa që mbetet, 13% nuk kanë asnjë opinion për besueshmërinë te shkenca. Kjo varion nga një e treta e njërëzve që kanë besim të lartë në Australi, Zelandën e Re e deri në rreth një në dhjetë njërëz në Amerikën Qendrore dhe Jugore.

Faktorët kryesorë të lidhur me nivelin e besueshmërisë së lartë te shkencëtarët janë: mësimi i shkencës në shkollë ose kolegj si dhe të qenurit konfident ndaj institucioneve kyçe kombëtare (si qeveria, gjygjësori). Faktorë të tjerë të lidhur në mënyrë të konsiderueshme janë edhe vendbanimi: në zonë rurale apo zonë urbane, si ndihen njerëzit në lidhje me të ardhurat e tyre, aksesi te një telefon personal dhe internet.

Në shkallë globale, 73% e njërëzve thonë se do të besonin një doktor ose infermier për këshilla shëndetësore më shumë sesa burime të tjera si psh familja, shoqëria, prijësit fetarë, ose njerëzit e famshëm.

• Të dhënat për opinionin e njerëzve mbi benefitet e shkencës dhe marrdhënies me fenë.

Globalisht rreth shtatë në dhjetë persona ndjejnë që shkenca sjell benefite për ta, por ka një variacion të gjerë përgjatë zonave. Sidoqoftë, vetëm rreth katër në dhjetë persona besojnë se sjell përfitime për shoqërinë në vendin e tyre.

Rreth një e treta e njerëzve në Afrikën e Veriut, Afrikën Jugore, Amerikën e Jugut dhe Qëndrore, ndihen personalisht të përjashtuar nga benefitet e shkencës.

Përgjatë njerëzve me përkatësi religjioze, 55% do të ishin dakort me mësimet e fesë së tyre edhe në rast se ka mosmarrëveshje midis shkencës dhe religjionit të tyre, 29% do të ishin dakort me shkencën dhe 13% thonë se varet nga çështja. Përgjatë njerëzve që kanë një religjion, përqindjet më të larta të personave që thonë se shkenca ka mosmarrëveshje me mësimet e tyre fetare janë në SHBA dhe në Europën Jugore.

Në shkallë globale, 64% e njërëzve që kanë një përkatësi religjioze dhe që thonë se religjioni për ta është pjesë e rëndësishme e përditshmërisë së tyre, do të besonin fenë mbi shkencën në rastin e një mosdakortësie të të dyjave.

• Të dhënat për vaksinat.

Globalisht, tetë në dhjetë persona (79%) jani disi ose shumë dakord që vaksinat janë të sigurta, ndërsa 7% nuk janë disi ose shumë dakord; 11% nuk janë dakord, por as nuk e kundërshtojnë dhe 3% u përgjigjen "nuk e di". Franca është shteti me përqindjen më të lartë të atyre që nuk pranojnë vaksinat si të sigurta: një në tre persona.

Por, pavarësisht niveleve të larta të skepticizmit në disa shtete, përgjatë gjithë botës 92% e prindërve thonë se i kanë vaksinuar fëmijët, 6% thonë se nuk i kanë vaksinuar dhe 2% thanë se "nuk e dinin".

• Në mënyrë specifike për Shqipërinë.

Për besueshmërinë te shkenca: vetëm 10% e shqiptarëve kanë nivel të lartë besueshmërie, 46% kanë nivel të mesëm, 39% kanë nivel të ulët besueshmërie dhe 4% nuk kanë opinion.

Shqipëria bashkë me pesë shtete të tjera (Mongolia, Mali i Zi, Paraguaj, Armenia dhe Gjeorgjia) është ndër vendet me më shumë njerëz që nuk besojnë se shkenca ka ndonjë benefit për ta dhe as për shoqërinë.

Përsa i takon marrëdhënieve fe-shkencë: për rreth 70% të shqiptarëve feja është e rëndësishme në jetën e tyre dhe rreth 45% e tyre janë shprehur se, në rast mosmarrëveshjeje midis fesë dhe shkencës ata do të besonin mësimet e fesë.

Një gjë e mirë të paktën: Shqipëria futet ndër vendet që pranon si të sigurta vaksinat. Rreth 96% e shqiptarëve besojnë se vaksinat janë të rëndësishme për fëmijët.

Referenca:
https://wellcome.ac.uk/reports/wellcome-global-monitor/2018

https://www.sciencemag.org/news/2019/06/global-survey-finds-strong-support-scientists