Barazia gjinore në STEM është e mundur. Këto shtete e provojnë atë.

Nuk duhet të ketë mungesë të modeleve të roleve inspiruese për vajzat e reja që ëndërrojnë një karrierë në shkencë. Gratë kanë qenë përgjegjëse për disa nga përparimet më të rëndësishme shkencore që formësuan botën moderne, që nga zbulimet e Marie Curie për rrezatimin, tek puna inovative e Grace Hopper për programimin e kompjuterave e deri tek qasja pionere e Barbara McClintock ndaj gjenetikës.

Por shpesh historitë e tyre nuk janë vetëm rreth vështirësive me të cilat përballen në zgjidhjen e disa prej problemeve më të vështira në shkencë, por edhe për tejkalimin e pengesave sociale dhe profesionale vetëm për shkak të gjinisë së tyre. Dhe me shumë prej këtyre pengesave ende përballen gratë që punojnë dhe studiojnë në shkencë sot.

Globalisht 72% e hulumtuesve shkencorë janë burra. Vetëm një në pesë vende arrin atë që klasifikohet si "barazi gjinore" me gratë që përbëjnë 45% -55% të hulumtuesve. Dhe vetëm në pak vende, gratë që punojnë në shkencë tejkalojnë burrat, me ndryshime të dallueshme rajonale.

Në BE 41% e shkencëtarëve dhe inxhinierëve janë gra. Por gratë tejkalojnë burrat në këto profesione në Lituani, Bullgari, Letoni, Portugali dhe Danimarkë, si dhe në Norvegjinë që nuk është anëtare e BE-së.

Por më pak se një e treta e hulumtuesve janë gra në Hungari, Luksemburg, Finlandë dhe, ndoshta më befasuese, në Gjermani, e cila në fakt drejtohet nga një shkencëtare femër, Kancelarja Angela Merkel.

Në të gjithë Evropën, në përgjithësi, burrat dominojnë prodhimin e teknologjisë së lartë dhe të mesme: 83% e shkencëtarëve dhe inxhinierëve janë meshkuj në ata sektorë, krahasuar me 55% në shërbime shkencore.

Në Azi, gratë përbëjnë shumicën e hulumtuesve në Azerbajxhan, Tajlandë, Kazakistan, Gjeorgji, Armeni dhe Kuvajt.

Në dy Amerikat, Bolivi, Venezuelë, Trinidad & Tobago, Guatemala, Argjentina dhe Panama të gjithë kanë më shumë se 50% hulumtuese femra, siç edhe Zelanda e Re dhe Tunizia.

Atëherë, çfarë është e veçantë për këto vende?

Për disa, veçanërisht në Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore, barazia gjinore në shkencë është trashëgimi e anëtarësimit të tyre në Bashkimin Sovjetik dhe blloku i saj satelitor, ku pjesëmarrja e grave në shkencë u inkurajua në mënyrë aktive, shpesh në lehtësira të financuara nga qeveria. Të tjerë, si vendet nordike, udhëheqin botën sa i takon barazisë gjinore falë mirëqenies ambicioze dhe politikave sociale që ndihmojnë gratë në vendin e punës.

Në nivel global, gratë kanë tendencë të punësohen më shumë në sektorin publik, ndërsa madje edhe në vendet me barazi gjinore, siç është Letonia dhe Argjentina, burrat janë tepër të përfaqësuar në sektorin privat, ku pagat shpesh janë më të larta.

Gratë gjithashtu përfaqësohen më mirë në sektorin e shëndetësisë, në krahasim me inxhinierinë dhe teknologjinë e informacionit, në atë mënyrë që vendet me kërkime mjekësore më të spikatura priren të kenë një ekuilibër më të mirë të grave.

Në të gjithë botën, ekziston fenomeni i "tubacionit rrjedhës" të talentit të humbur. Vajzat tërhiqen nga shkenca në shkollë, dhe në fakt përbëjnë pjesën më të madhe të të diplomuarve në shkencë me diploma bachelor. Edhe në nivelin master, gratë janë në shumicë.

Por ka një rënie dramatike të numrave në nivelin e doktoratës, dhe mospërputhja bëhet akoma më e gjerë në nivelin e hulumtuesve.

Edhe kur gratë janë të punësuara, ato shpesh përballen me "tavane prej qelqi" të konsiderueshme. Për shembull, në Mbretërinë e Bashkuar, përqindja e grave në nivelin e menaxhimit në shkencë dhe teknologji është vetëm 13%. Efekti është gjetur edhe në akademi. Një studim zbuloi se ndërsa 61% e studentëve që ndjekin studimet pas diplomimit në bioshkenca ishin gra, por vetëm 15% e stafit pedagogjik të tyre.  Ekzistojnë gjithashtu prova që grave zakonisht u jepen më pak para në grante kërkimore, dhe e kanë më të vështirë të marrin kapital sipërmarrjeje për fillimin e shkencës dhe teknologjisë.

Disa gra kanë ndërprerë karrierën në shkencë për shkak të vështirësisë në ndërthurjen e punës me jetën familjare, megjithëse ashtu si edhe në shumë profesione të tjera, këto çështje mund të adresohen me ndryshime në politikë dhe sjellje në vendin e punës. Por stereotipet më të thella kulturore luajnë një rol të rëndësishëm gjithashtu. UNESCO ka treguar një "paragjykim të vazhdueshëm, të cilin gratë nuk mund të bëjnë dicka po aq mirë sa burrat", që është vetë-pranuese, dhe shpesh përfaqëson pamjen e grave për aftësitë dhe arritjet e tyre.

Por, këto stereotipe mund të tejkalohen. India ka parë një rritje të konsiderueshme në gratë që studiojnë dhe punojnë në inxhinieri që dikur shihej si një disiplinë "mashkullore". Prindërit shpesh inkurajojnë vajzat në inxhinieri për shkak të perspektivave të mira të punësimit dhe të një perceptimi se është një zonë "më miqësore" sesa shkenca e kompjuterit. Roli që gratë inxhiniere të Indisë, "gratë e raketave të ISRO" kanë luajtur në programin hapësinor të vendit, është festuar gjerësisht.

Rritja e numrit të grave në shkencë nuk ka të bëjë vetëm me shfrytëzimin e talenteve më të mirë për të trajtuar sfidat me të cilat përballet njerëzimi. Shkenca shpesh është një themel për karrierat e paguara mirë që rritin sigurinë ekonomike të grave, dhe nga ana tjetër u japin atyre një zë më të madh shoqëror dhe politik.  Dhe siç e bën të qartë "Raporti Global i Boshllëkut Gjinor të Forumit Ekonomik", përfitimet që mund të sjellë kjo bashkëndahen nga shoqëria në tërësi, pavarësisht nga gjinia e një personi.

Burimi: © World Economic Forum

Neanderthalët mund të kenë pasur një prag më të ulët për dhimbjen.

Njerzit që kanë trashëguar një kanal jonik të veçantë nga Neanderthalët përjetojnë më shumë dhimbje. 

Dhimbja ndërmjetësohet përmes qelizave nervore të specializuara që aktivizohen kur gjëra potencialisht të dëmshme prekin pjesë të ndryshme të trupit tonë.  Këto qeliza nervore kanë një kanal të veçantë jonik që ka një rol kryesor në fillimin e impulsit elektrik që sinjalizon dhimbjen dhe i dërgohet trurit.  Sipas një studimi të ri, njerëzit që kanë trashëguar variantin e Neanderthalit të këtij kanali jonik përjetojnë më shumë dhimbje.

Ndërsa disa gjenome të Neandertalit me cilësi të lartë tani janë të disponueshme, hulumtuesit mund të identifikojnë ndryshimet gjenetike që ishin të pranishme në shumë ose të gjithë Neandertalët, të hetojnë efektet e tyre fiziologjike dhe të shikojnë në pasojat e tyre kur ato ndodhin tek njerëzit sot. Duke parë një gjen që mbart ndryshime të tilla, Hugo Zeberg, Svante Pääbo dhe kolegët zbuluan se disa njerëz, posaçërisht nga Amerika qendrore dhe ajo e jugut por edhe në Evropë, kanë trashëguar variantin Neanderthal të një gjeni që kodifikon një kanal jonik që fillon ndjesinë e dhimbjes.

Duke përdorur të dhëna nga një studim i madh i popullatës në Mbretërinë e Bashkuar, autorët tregojnë se njerëzit në Mbretërinë e Bashkuar që mbajnë variantin Neanderthal të kanalit jonik pësojnë më shumë dhimbje.  "Faktori më i madh për sa dhimbje raportojnë njerëzit është mosha e tyre. Por mbartja e variantit Neanderthal të kanalit jonik ju bën të përjetoni më shumë dhimbje, të ngjashme me si të ishit tetë vjet më të vjetër," thotë autori kryesor Hugo Zeberg, hulumtues në institutin Max Planck për Antropologjinë Evolutive dhe Instituti Karolinska. "Varianti Neanderthal i kanalit jonik mbart tre ndryshime në aminoacide krahasuar me variantin e zakonshëm 'modern'," shpjegon Zeberg.  "Ndërsa zëvendësimet e një aminoacidi të vetëm nuk ndikojnë në funksionin e kanalit jonik, varianti i plotë Neandertal që mbart tre zëvendësime të aminoacideve çon në ngritje të ndjeshmërisë së dhimbjes tek njerëzit e sotëm".

Në një nivel molekular, kanali jonik i Neanderthalit aktivizohet më lehtë, gjë që mund të shpjegojë se pse njerëzit që e trashëguan atë kanë një prag të ulët të dhimbjes. "Nëse Neanderthalët kanë përjetuar më shumë dhimbje, është e vështirë të thuhet sepse dhimbja modulohet edhe në palcën kurrizore edhe në tru", thotë Pääbo.  "Por kjo punë tregon se pragu i tyre për fillimin e impulseve të dhimbjes ishte më i ulët se në shumicën e njerëzve të sotëm".

Burimi: © Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology 

Si e shkakton humbjen e nuhatjes, COVID-19?

Humbja e përkohshme e nuhatjes, ose anosmia, është simptoma kryesore neurologjike dhe një nga treguesit më të hershëm dhe më të zakonshëm të raportuar të COVID-19. Studimet sugjerojnë se anosmia parashikon më mirë sëmundjen sesa simptomat e tjera të njohura, siç janë ethet dhe kolla, por mekanizmat themelorë për humbjen e nuhatjes tek pacientët me COVID-19 kanë qenë të paqarta.

Tashmë, një ekip ndërkombëtar i studiuesve të udhëhequr nga neuroshkencëtarët e Shkollës Mjekësore në Harvard kanë identifikuar llojet e qelizave nuhatëse më të prekshme ndaj infeksionit nga SARS-CoV-2, virusi që shkakton COVID-19.

Në mënyrë surprizuese, neuronet e shqisave që zbulojnë dhe transmetojnë ndjesinë e aromës në tru nuk janë ndër llojet e qelizave të prekura.

Duke raportuar në revistën Science Advances më 24 korrik, ekipi hulumtues zbuloi se neuronet shqisore të nuhatjes nuk shprehin gjenin që kodon proteinën e receptorit ACE2, të cilën SARS-CoV-2 përdor për të hyrë në qelizat njerëzore. Përkundrazi, ACE2 shprehet në qelizat që ofrojnë mbështetje metabolike dhe strukturore ndaj neuroneve ndijore të nuhatjes, si dhe në një popullsi të caktuar të qelizave burimore dhe të enëve të gjakut.

Gjetjet sugjerojnë që infeksioni i llojeve të qelizave joneuronale mund të jetë përgjegjës për anosminë në pacientët me COVID-19 dhe të ndihmojë në informimin e përpjekjeve për të kuptuar më mirë përparimin e sëmundjes.

"Gjetjet tona tregojnë se koronavirusi i ri ndryshon ndjesinë e nuhatjes tek pacientët jo duke infektuar drejtpërdrejt neuronet, por duke ndikuar në funksionin e qelizave mbështetëse," tha autori i studimit Sandeep Robert Datta, profesor i asociuar i neurobiologjisë në Institutin Blavatnik në HMS.

Kjo nënkupton që në shumicën e rasteve, infeksioni SARS-CoV-2 nuk ka të ngjarë të dëmtojë përgjithmonë qarqet nervore nuhatëse dhe të çojë në anosminë e vazhdueshme, shtoi Datta, një gjendje që shoqërohet me një sërë çështjesh të shëndetit mendor dhe social, veçanërisht depresionit dhe ankthit.

"Unë mendoj se është një lajm i mirë, sepse pasi të largohet infeksioni, neuronet e nuhatjes nuk duhet të zëvendësohen ose të rindërtohen nga e para," tha ai. "Por ne kemi nevojë për më shumë të dhëna dhe një kuptim më të mirë të mekanizmave themelorë për të konfirmuar këtë përfundim."

Një shumicë e pacientëve me COVID-19 përjetojnë njëfarë niveli të anosmisë, më shpesh të përkohshme, sipas të dhënave që shfaqen. Analizat e të dhënave elektronike të shëndetit tregojnë se pacientët me COVID-19 kanë 27 herë më shumë të ngjarë të kenë humbje të nuhatjes, por kanë vetëm rreth 2.2 deri në 2.6 herë më shumë të ngjarë të kenë ethe, kollë ose vështirësi në frymëmarrje, krahasuar me pacientët pa COVID-19.

Disa studime kanë lënë të kuptohet se anosmia në COVID-19 ndryshon nga anosmia e shkaktuar nga infeksione të tjera virale, përfshirë edhe nga koronaviruse të tjera.

Për shembull, pacientët COVID-19 zakonisht rikuperojnë ndjesinë e tyre të nuhatjes përgjatë disa javëve shumë më shpejt sesa muajt që mund të duhen për tu rikuperuar nga anosmia e shkaktuar nga një grup i infeksioneve virale, të cilat dihen se dëmtojnë drejtpërdrejt neuronet e ndjeshme të nuhatjes.  Për më tepër, shumë viruse shkaktojnë humbje të përkohshme të nuhatjes duke nxitur probleme të sipërme të frymëmarrjes siç është hunda e mbushur. Disa pacientë me COVID-19, megjithatë, pësojnë anosminë pa ndonjë bllokim të hundës.

Në studimin e tanishëm, Datta dhe kolegët e tij u përpoqën të kuptojnë më mirë sesi sensi i nuhatjes ndryshon në pacientët COVID-19 duke vënë në pah tipet e qelizave më të prekshme ndaj infeksionit SARS-CoV-2.

Ata filluan duke analizuar të dhënat ekzistuese të sekuencave njëqelizore që në total katalogohen gjenet e shprehura nga qindra mijëra qeliza individuale në zgavrat e sipërme të hundës së njerëzve, minjve dhe primatëve jo-njerëzorë.

Ekipi u përqendrua në gjenin ACE2, i gjetur gjerësisht në qelizat e traktit respirator të njeriut, i cili kodon proteinën kryesore të receptorit nëpërmjet të cilit SARS-CoV-2 synon të hyjë në qelizat njerëzore. Ata gjithashtu shikuan një gjen tjetër, TMPRSS2, i cili kodon një enzimë që mendohet të jetë e rëndësishme për hyrjen e SARS-CoV-2 në qelizë.

Analizat zbuluan se si ACE2 ashtu dhe TMPRSS2 shprehen nga qelizat në epitelin e nuhatjes që është një ind i specializuar në "çatinë" e zgavrës së hundës, përgjegjëse për zbulimin e aromës që strehon neuronet e ndjeshme të nuhatjes dhe një sërë qelizash mbështetëse.

Asnjë gjen, sidoqoftë, nuk ishte shprehur nga neuronet shqisore të nuhatjes. Në të kundërt, këto neurone shprehin gjenet e lidhura me aftësinë e koronavirusëve të tjerë për të hyrë në qeliza.

Studiuesit zbuluan se dy lloje qelizash specifike në epitelin e nuhatjes shprehin ACE2 në nivele të ngjashme me atë që është vërejtur në qelizat e traktit të poshtëm të frymëmarrjes, objektivat më të zakonshëm të SARS-CoV-2, duke sugjeruar një cenueshmëri ndaj infeksionit.

Këto përfshinin qeliza sustentakulare, të cilat mbështillen rreth neuroneve shqisore dhe mendohet se ofrojnë mbështetje strukturore dhe metabolike, dhe qelizat bazale, të cilat veprojnë si qeliza burimore që rigjenerojnë epitelin e nuhatjes pas dëmtimit. Prania e proteinave të koduara nga të dy gjenet në këto qeliza u konfirmua nga metoda "imunostaining".

Në eksperimente shtesë, studiuesit zbuluan se qelizat burimore të epitelit të nuhatjes shprehin proteinën ACE2 në nivele më të larta pas një dëmtimi të shkaktuar artificialisht, krahasuar me qelizat burimore kur janë në prehje. Kjo mund të sugjerojë cenueshmeri shtesë nga SARS-CoV-2, por mbetet e paqartë nëse është ose se si është e rëndësishme kjo për kursin klinik të anosmisë tek pacientët me COVID-19, thanë autorët.

Datta dhe kolegët e tij gjithashtu analizuan shprehjen e gjenit në gati 50,000 qeliza individuale në bulbin e nuhatjes së miut, që është një strukturë në pjesën e përparme të trurit dhe merr sinjale nga neuronet e ndjeshme të nuhatjes si dhe është përgjegjës për përpunimin fillestar të aromës.

Neuronet në bulbin e nuhatjes nuk e shprehnin ACE2. Gjeni dhe proteina e shoqëruar ishin të pranishëm vetëm në qelizat e enëve të gjakut, veçanërisht pericitet, të cilët janë të përfshirë në rregullimin e presionit të gjakut, mirëmbajtjen e barrierave të gjakut dhe trurit dhe përgjigjet inflamatore.  Asnjë lloj qelize në bulbin e nuhatjes nuk shprehte gjenin TMPRSS2.

Së bashku, këto të dhëna sugjerojnë që anosmia e lidhur me COVID-19 mund të lindë nga një humbje e përkohshme e funksionit të qelizave mbështetëse në epitelin e nuhatjes, gjë që indirekt shkakton ndryshime në neuronet shqisore të nuhatjes, thanë autorët.

"Ne nuk e kuptojmë plotësisht se çfarë janë ato ndryshime, megjithatë," tha Datta.  "Qelizat sustenkulare në masë të madhe janë injoruar dhe duket se duhet t'u kushtojmë vëmendje atyre, në ngjashmëri me atë se si kemi një vlerësim në rritje të rolit kritik që qelizat gliale luajnë në tru."

Gjetjet gjithashtu ofrojnë të dhëna intriguese në çështjet neurologjike të lidhura me COVID-19. Vëzhgimet janë në përputhje me hipotezat që SARS-CoV-2 nuk infekton drejtpërdrejt neuronet por përkundrazi mund të ndërhyjë në funksionimin e trurit duke ndikuar në qelizat vaskulare në sistemin nervor, thanë autorët. Kjo kërkon hetime të mëtejshme për t'a verifikuar, shtuan ata.

Rezultatet e studimit tani ndihmojnë në përshpejtimin e përpjekjeve për të kuptuar më mirë humbjen e nuhatjes në pacientët me COVID-19, e cila nga ana tjetër mund të çojë në trajtime për anosminë dhe zhvillimin e diagnostikimit të përmirësuar të bazuar te nuhatja, për sëmundjen.

 "Anosmia duket si një fenomen kurioz, por mund të jetë shkatërruese për pjesën e vogël të njerëzve në të cilët ajo është e përhershme ," tha Datta. "Mund të ketë pasoja të rënda psikologjike dhe mund të jetë një problem i madh i shëndetit publik nëse kemi një popullsi në rritje me humbje të përhershme të nuhatjes."

Ekipi gjithashtu shpreson që të dhënat mund të ndihmojnë në shtrimin e rrugëve për pyetje mbi përparimin e sëmundjes, siç është nëse hunda vepron si rezervuar për SARS-CoV-2.  Përpjekje të tilla do të kërkojnë studime në ambiente që lejojnë eksperimente me koronavirus të gjallë dhe analiza të të dhënave të autopsisë së njerëzve, thanë autorët, të cilat janë akoma të vështira për tu arritur.  Sidoqoftë, fryma bashkëpunuese e hulumtimit shkencor të epokës pandemike kërkon optimizëm.

Burimi: © Harvard Medical School 

Si e mban Toka fushën e saj magnetike?

Si e formësoi përbërja kimike e bërthamës së planetit tonë historinë e saj gjeologjike dhe të qenurit e jetueshme?

Jeta siç ne e njohim nuk do mund të ekzistonte pa fushën magnetike të Tokës dhe aftësinë e saj për të shmangur grimcat e rrezikshme jonizuese nga era diellore dhe rrezet kozmike më të largëta. Ajo gjenerohet vazhdimisht nga lëvizja e hekurit të lëngshëm në bërthamën e jashtme të Tokës, një fenomen i quajtur "gjeodinamo".

Megjithë rëndësinë e saj themelore, shumë pyetje mbeten pa përgjigje në lidhje me origjinën e gjeodinamos dhe burimet e energjisë që e kanë ruajtur atë gjatë mijëvjeçarëve.

Puna e re nga një ekip ndërkombëtar i studiuesve, përfshirë shkencëtarët aktualë dhe të mëparshëm të Carnegie: Alexander Goncharov, Nicholas Holtgrewe, Sergey Lobanov, dhe Irina Chuvashova shqyrtuan se si prania e elementëve më të lehtë në bërthamën kryesisht prej hekuri mund të ndikojë në gjenezën e gjeodinamos dhe në qëndrueshmëri. Gjetjet e tyre janë botuar nga revista Nature Communications.

Planeti ynë u mblodh nga disku i pluhurit dhe gazit që rrethoi Diellin tonë në rininë e tij.  Eventualisht, materiali më i dendur u zhyt brenda në planetin që po formohej, duke krijuar shtresat që ekzistojnë sot, bërthamën, mantelin dhe koren. Megjithëse, bërthama është kryesisht prej hekuri, të dhënat sizmike tregojnë se disa elemente më të lehta si oksigjeni, silikoni, squfuri, karboni dhe hidrogjeni, u shpërndanë në të gjatë procesit të diferencimit.

Me kalimin e kohës, bërthama e brendshme u kristalizua dhe ka qenë duke u ftohur vazhdimisht që prej asaj kohe. Në vetvete, a mundet që nxehtësia që rrjedh nga bërthama dhe brenda në mantel të drejtojë gjeodinamon? Apo ka nevojë për këtë konveksion termik një nxitje shtesë nga rrjedhja e elementeve të lehta, jo vetëm nxehtësia, duke dalë jashtë nga bërthama e brendshme e kondensuar?

Të kuptuarit e specifikave të përbërjes kimike të bërthamës mund të ndihmojnë në përgjigjen e këtyre pyetjeve.

Silikatet janë mbizotëruese në mantel, dhe pas oksigjenit dhe hekurit, silikoni është elementi i tretë më i bollshëm në Tokë, kështu që është një opsion i mundshëm për një nga elementët kryesorë më të lehtë që mund të aliazhohet me hekurin në bërthamë. Të udhëhequr nga Wen-Pin Hsieh nga Akademia Sinica dhe Universiteti Kombëtar i Tajvanit, studiuesit përdorën në laborator mimikërinë e kushteve të thella të Tokës për të simuluar sesi prania e silikonit do të ndikonte në transmetimin e nxehtësisë nga bërthama e hekurit të planetit jashtë në mantel.

 "Sa më pak termikisht i përçueshëm materiali bazë, aq më i ulët është pragu i nevojshëm për të gjeneruar gjeodinamon," shpjegoi Goncharov.  "Me një prag mjaftueshëm të ulët, fluksi i nxehtësisë nga bërthama mund të nxitet tërësisht nga konveksioni termik, pa pasur nevojë për lëvizje shtesë të materialit për ta bërë atë të funksionojë."

Ekipi zbuloi se një përqendrim prej rreth 8 përqind peshe silikoni në bërthamën e brendshme të simuluar, gjeodinamoja mund të kishte funksionuar vetëm në transmetimin e nxehtësisë për tërë historinë e planetit.

Duke shikuar më tej,  ata duan të zgjerojnë përpjekjet e tyre për të kuptuar se si prania e oksigjenit, squfurit dhe karbonit në thelb do të ndikonte në këtë proces të konveksionit.

Burimi: © Carnegie Institution for Science

Çfarë është një mjegullnajë?

Një mjegullnajë është një re gjigande pluhuri dhe gazi në hapësirë. Disa mjegullnaja vijnë nga gazi dhe pluhuri i hedhur prej shpërthimit të një ylli që po vdes, siç është një supernova.  Të tjera mjegullnaja janë rajone ku yjet e reja kanë filluar të formohen. Për këtë arsye, disa quhen "çerdhe yjesh".

Si formohen yjet në një mjegullnajë?

Mjegullnajat përbëhen prej pluhurit dhe gazit, ku më së shumti ka hidrogjen dhe helium. Pluhuri dhe gazi në mjegullnaja është shumë i shpërndarë, por graviteti mundet që me ngadalësi të fillojë të tërheqë së bashku grumbuj pluhuri dhe gazi. Ndërkohë që këta grumbuj bëhen gjithnjë e më të mëdhenj, graviteti i tyre bëhet gjithnjë e më i fortë. Eventualisht, grumbulli i pluhurit dhe gazit bëhet aq i madh sa shembet nga graviteti i tij.  Rënia bën që materiali në qendër të reve të nxehet dhe kjo bërthamë e nxehtë është fillimi i një ylli.

Ku janë mjegullnajat?

Mjegullnajat ekzistojnë në hapësirën midis yjeve që e njihet edhe si hapësira ndër-yjore.  Mjegullnajëja më e afërt e njohur me Tokën quhet "Mjegullnaja Helix". Ajo është mbetja e një ylli që ka vdekur dhe ndoshta është një i ngjashëm me Diellin. Ajo është afërsisht 700 vjet dritë larg Tokës. Kjo do të thotë se, edhe nëse do të mund të udhëtonit me shpejtësinë e dritës, do t'ju duheshin akoma 700 vjet për të arritur atje!

Si e dimë ne sesi duket një mjegullnajë?

Astronomët përdorin teleskopë shumë të fuqishëm për të bërë fotografi të mjegullnajave që janë shumë larg. Teleskopët hapësinorë të tillë si Teleskopi Hapësinor Spitzer i NASA-s dhe Teleskopi Hapësinor Hubble kanë kapur shumë imazhe të mjegullnajave larg.

Imazhi më poshtë është kapur nga Teleskopi Hapësinor Spitzer dhe aty tregohet mjegullnaja më e afërt me Tokën e quajtur, "Mjegullnaja Helix". Ajo është e lokalizuar në konstelacionin Aquarius. 

Burimi: © NASA 

Studimi i ri i dritës më të vjetër konfirmon moshën e universit.

Sa vjeç është universi? Astrofizikanët kanë debatuar për këtë pyetje për dekada të tëra. Në vitet e fundit, matjet e reja shkencore kanë sugjeruar se Universi mund të jetë qindra miliona vjet më i ri sesa mosha e tij e vlerësuar më parë përafërsisht 13.8 miliardë vjet.

Tashmë, hulumtimi i ri i botuar në një seri artikujsh nga një ekip ndërkombëtar astrofizikanësh, përfshirë Dr. Neelima Sehgal, nga Universiteti Stony Brook, sugjeron që Universi është i vjetër rreth 13.8 miliardë vjet.  Duke përdorur vëzhgime nga Teleskopi Kozmologjik Atacama (ACT) në Kili, gjetjet e tyre përputhen me matjet e të dhënave të satelitit Planck të së njëjtës dritë antike.

Ekipi hulumtues në ACT është një bashkëpunim ndërkombëtar i shkencëtarëve nga 41 institucione në shtatë vende. Ekipi i Universitetit Stony Brook nga Departamenti i Fizikës dhe Astronomisë në Kolegjin e Arteve dhe Shkencave, i udhëhequr nga profesoresha Sehgal, luajti një rol thelbësor në analizimin e mikrovalëve kozmike në sfond (CMB) që është shkëlqimi pasardhës i dritës nga Big Bang-u.

"Në punën e udhëhequr nga Stony Brook ne po rivendosim 'foton bebe' të universit në kushtet e tij origjinale, duke eliminuar prishjen e këtyre kushteve të kohës dhe hapësirës që shtrembëruan imazhin," shpjegon profesoresha Sehgal, një bashkautore në artikull. "Vetëm duke parë këtë foto bebe të mprehtë ose imazhin e Universit, ne mund ta kuptojmë më plotësisht se si lindi Universi ynë." Marrja e imazhit më të mirë të Universit të ri, shpjegon ajo, ndihmon shkencëtarët të kuptojnë më mirë origjinën e tij, si arritëm në vendin ku jemi në Tokë, galaktikat, ku po shkojmë, si mund të përfundojë Universi, dhe kur mund të vijë fundi. 

Ekipi ACT vlerëson moshën e Universit duke matur dritën e tij më të vjetër. Grupe të tjera shkencore marrin matje të galaktikave për të bërë vlerësimet e moshës së Universit.

Vlerësimi i ri nga ACT mbi moshën e Universit përputhet me atë të parashikuar nga modeli standard i Universit dhe matjet e së njëjtës dritë të bërë nga sateliti Planck. Kjo shton një kthesë të re në një debat të vazhdueshëm në komunitetin e astrofizikës, thotë Simone Aiola.

 "Tani ne kemi ardhur me një përgjigje ku Planck dhe ACT bien dakord", thotë Aiola, një studiues në Qendrën e Institutit Flatiron për Astrofizikën Kompjuterike në New York City.  "Kjo tregon faktin se këto matje të vështira janë të besueshme."

Në vitin 2019, një ekip hulumtuesish që mati lëvizjet e galaktikave llogariti se Universi është qindra miliona vjet më i ri nga sa parashikoi ekipi i Planck. Kjo mospërputhje sugjeroi që një model i ri për Universin mund të jetë i nevojshëm dhe ngjalli shqetësime se një nga grupet e matjeve mund të jetë i pasaktë.

Mosha e Universit zbulon gjithashtu se sa shpejt po zgjerohet kozmosi, një numër i kuantifikuar nga konstantja e Hubble. Matjet e ACT sugjerojnë një konstante të Hubble prej 67.6 kilometra në sekondë për megaparsec.  Kjo do të thotë se një objekt 1 megaparsec (rreth 3.26 milion vite dritë) nga Toka po largohet prej nesh me 67.6 kilometra në sekondë për shkak të zgjerimit të Universit.  Ky rezultat pajtohet pothuajse saktësisht me vlerësimin e mëparshëm prej 67.4 kilometra në sekondë për megaparsec nga ekipi i satelitit Planck, por është më i ngadaltë se 74 kilometra në sekondë për megaparsec, të nxjerra nga matjet e galaktikave.

Ndërsa ACT vazhdon të bëjë vëzhgime, astronomët do të kenë një pamje edhe më të qartë të CMB (mikrovalëve kozmike në sfond) dhe një ide më të saktë se sa kohë më parë filloi kozmosi. Ekipi ACT gjithashtu do të pastrojë ato vëzhgime për shenja të fizikës që nuk i përshtaten modelit standard kozmologjik. Një fizikë e tillë e çuditshme mund të zgjidhë mosmarrëveshjen midis parashikimeve të moshës dhe shkallës së zgjerimit të universit që lindin nga matjet e CMB (mikrovalëve kozmike në sfond) dhe lëvizjet e galaktikave.

Burimi: © Stony Brook University 

Pse bora është e bardhë?

Pse është borë e bardhë nëse uji është i qartë? Shumica prej nesh e shohin se uji, në formë të pastër, është i pangjyrë.  Papastërtitë e tilla si balta në një lumë lejojnë që uji të marrë nuanca të shumta të tjera.  Edhe bora mund të marrë nuanca të tjera, në varësi të kushteve të caktuara. Për shembull, ngjyra e borës, kur kompaktohet, mund të marrë një nuancë blu. Kjo është e zakonshme në akullin blu të akullnajave. Megjithatë, bora më së shumti shfaqet e bardhë, dhe shkenca na tregon pse.

Anatomia e një floku bore.

Të kuptuarit e vetive fizike të borës dhe akullit na ndihmon të kuptojmë ngjyrën e saj. Bora përbëhet nga kristale të vogla akulli të mbërthyera së bashku. Nëse do të shikonit një kristal të vetëm akulli, do të shihni se ai është e qartë, por bora është e ndryshme. Kur ajo formohet, qindra kristale të vogla akulli grumbullohen për të formuar flokët e borës me të cilat ne jemi familjarizuar. Shtresat e saj në tokë janë kryesisht hapësira ajrore, pasi shumë ajër mbushet në "xhepa" midis flokëve të pamukta të borës.

Karakteristikat e dritës dhe borës.

Drita e reflektuar është arsyeja pse ne e shohim borën, në radhë të parë. Drita e dukshme nga dielli është e përbërë nga një seri gjatesish vale të dritës që sytë tanë i interpretojnë si forma dhe ngjyra të ndryshme. Kur drita godet diçka, gjatësi vale të ndryshme thithen ose reflektohen përsëri në sytë tanë. Ndërsa bora bie nëpër atmosferë drejt tokës, drita reflekton sipërfaqen e kristaleve të akullit, të cilat kanë aspekte të shumta ose "fytyra". Një pjesë e dritës që godet borën shpërndahet në mënyrë të barabartë në të gjitha ngjyrat spektrale, dhe duke qenë se drita e bardhë është e përbërë nga të gjitha ngjyrat në spektrin e dukshëm, sytë tanë e perceptojnë borën si të bardhë.

Askush nuk sheh një flok bore në çdo kohë.  Zakonisht, ne shohim miliona flokë bore që shtrohen në tokë. Ndërsa drita godet borën në tokë, ka kaq shumë vende që drita të reflektohet sa që asnjë gjatësi vale e vetme në mënyrë të vazhdueshme nuk përthithet ose reflektohet. Prandaj, shumica e dritës së bardhë nga dielli që e godet e atë do të reflektohet përsëri si dritë të bardhë, kështu që ne e perceptojmë borën e bardhë në tokë.

Bora përbëhet nga kristale të vogla akulli, dhe akulli është i gjysëm i tejdukshëm, por jo ​​transparent si xhami i një dritareje. Drita nuk mund të kalojë me lehtësi nëpër akull, dhe ndryshon drejtimet ose reflekton këndet e sipërfaqeve të brendshme. Për shkak se drita kercen prapa dhe para brenda kristalit, një pjesë e saj reflektohet dhe një pjesë përthithet. Miliona kristale akulli që kërcejnë, reflektojnë dhe thithin dritën në një shtresë bore, çojnë në "tokë neutrale". Kjo do të thotë se nuk ka asnjë preferencë që njëra anë e spektrit të dukshëm (e kuqja) ose tjetra (vjollca) të absorbohet ose të reflektohet, dhe e gjitha kjo shton të bardhën

Ngjyra e akullnajave

Malet e akullit të formuar nga akumulimi dhe ngjeshja e borës, pra akullnajat, shpesh duken blu dhe jo të bardha. Ndërsa bora e akumuluar përmban shumë ajër që e ndan atë, akullnajat janë të ndryshme. Flokët e borës grumbullohen dhe paketohen së bashku për të formuar një shtresë të ngurtë dhe të lëvizshme të akullit. Pjesa më e madhe e ajrit është "shtrydhur" jashtë nga shtresa e akullit.

Drita përkulet ndërsa futet në shtresa të thella akulli, duke bërë që gjithnjë e më shumë fundi i kuq i spektrit të absorbohet. Ndërsa gjatësia e valës së kuqe thithet, gjatësia e valës blu bëhet më e disponueshme për t'u reflektuar pas në sytë tuaj. Kështu, ngjyra e akullit të akullnajave më pas do të shfaqet blu.

Burimi: © Thoughtco

Zbulohet i afërmi i vogël antik, i dinosaurëve dhe pterosaurëve.

Dinosaurët dhe pterosaurët fluturues mund të jenë të njohur për madhësinë e tyre të jashtëzakonshme, por një specie e përshkruar rishtazi nga Madagaskari që jetoi rreth 237 milion vjet më parë sugjeron se ato kishin origjinë nga paraardhës tejet të vegjël.  Zvarraniku fosil, i quajtur "Kongonaphon kely", ose "bubrrec i vogël vrasës", do të ishte vetëm 10 centimetra i gjatë. Përshkrimi dhe analiza e këtij fosili dhe të afërmve të tij, botuar sot në revistën "Proceedings of the National Academy of Sciences", mund të ndihmojë në shpjegimin e origjinës së fluturimit tek pterosaurët, praninë e qimeve në lëkurën e pterosaurëve dhe dinosaurëve, dhe  pyetje të tjera në lidhje me këto kafshë karizmatike.

"Ekziston një perceptim i përgjithshëm i dinosaurëve si gjigandë", tha Christian Kammerer, një hulumtues kurator në paleontologji në Muzeun e Shkencave të Natyrës në Karolinën e Veriut. "Por kjo kafshë e re është shumë afër divergjencës së dinosaurëve dhe pterosaurëve, dhe është befasisht e vogël".

Si dinosaurët ashtu edhe pterosaurët i përkasin grupit Ornithodira. Sidoqoftë origjina e tyre është shumë pak e njohur, pasi janë gjetur vetëm pak ekzemplarë nga afër rrënjës së kësaj linje. Fosilet e "Kongonaphon" u zbuluan në vitin 1998 në Madagaskar nga një ekip studiuesish të udhëhequr nga John Flynn një kurator i fosileve të gjitarëve në Muzeun Amerikan të Historisë Natyrore, në bashkëpunim të ngushtë me shkencëtarë dhe studentë në Universitetin e Antananarivo, dhe me bashkë drejtuesin e projektit, Andre Wyss kryetar dhe profesor i Departamentit të Shkencës së Tokës në Universitetin e Kalifornisë-Santa Barbara dhe një bashkëpunëtor i studimit të Historisë Natyrore të Muzeut.

"Kjo vendndodhje me fosile në Madagaskarim Jugperëndimor nga një interval kohor shumë pak i njohur globalisht ka prodhuar disa fosile të mahnitshme, dhe ky ekzemplar i vogël u ngatërrua në mesin e qindrave që kemi mbledhur nga kjo vendndodhje ndër vite", tha Flynn. "U desh ca kohë para se të përqendroheshim në këto kocka, por sapo e bëmë, ishte e qartë që kishim diçka unike dhe që ia vlen t'a shikojmë nga afër. Ky është një rast i shkëlqyeshëm që tregon se pse zbulimet në terren, të kombinuara me teknologjinë moderne për të analizuar fosilet e rikuperuara janë akoma kaq të rëndësishme".

"Zbulimi i këtij të afërmi të vogël të dinosaurëve dhe pterosaurëve thekson rëndësinë e rekordit me fosile të Madagaskarit për përmirësimin e njohurive të historisë vertebrore gjatë kohërave që njihen pak në vende të tjera", tha bashkëdrejtuesja e projektit Lovasoa Ranivoharimanana, profesore dhe drejtore e laboratorit vertebror paleontologjik në Universitetin e Antananarivo në Madagaskar. "Gjatë dy dekadave, ekipet tona bashkëpunuese të Madagaskarit dhe ekipeve amerikane kanë trajnuar shumë studentë në shkencat paleontologjike dhe zbulimet si kjo ndihmojnë njerëzit në Madagaskar dhe në mbarë botën të vlerësojnë më mirë rekordin e jashtëzakonshëm të jetës antike të ruajtur në shkëmbinjtë e vendit tonë".

Kongonaphon nuk është kafsha e parë e vogël e njohur pranë rrënjës së pemës së familjes ornithodiran, por më parë, ekzemplarë të tillë konsideroheshin si "përjashtime të izoluara nga rregulli", vuri në dukje Kammerer. Në përgjithësi, mendimi shkencor ishte se madhësia e trupit mbetej e ngjashme midis arosaurëve të parë, që është grupi më i madh i zvarranikëve që përfshin zogj, krokodilë, dinosaurët jo-avianë dhe pterosaurët si dhe ornitodiranëve më të hershëm, përpara se të rriteshin në përmasa gjigande në linjën e dinosaurëve.

 "Zbulimet e fundit si Kongonaphon na kanë dhënë një kuptim shumë më të mirë të evolucionit të hershëm të ornitodiranëve. Duke analizuar ndryshimet në madhësinë e trupit në të gjithë evolucionin arkosaur, ne gjetëm prova bindëse që ajo ra ndjeshëm në fillim të historisë së linjës dinosaur-pterosaur", tha Kammerer.

Kjo ngjarje e “miniaturizimit” tregon se linjat e dinozaurit dhe pterosaurit kanë origjinën nga paraardhës tejet të vegjël që kanë implikime të rëndësishme për paleobiologjinë e tyre.  Për shembull, veshja në dhëmbët e Kongonaphon sugjeron se ai hante insekte. Një zhvendosje e tillë në insektivorë, e cila shoqërohet me madhësinë e vogël të trupit, mund të ketë ndihmuar ornithodiranët e hershëm të mbijetojnë duke zënë një vend të ndryshëm nga të afërmit e tyre bashkëkohorë që hanin mish.

Puna shkencore sugjeron gjithashtu që mbulesa e lëkurës me qime, duke filluar nga fijet e thjeshta deri tek pendët, të njohura në të dy anët e pemës së ornitodiranëve, pra si dinosaurët ashtu edhe pterosaurët, mund të kenë origjinuar për termorregullim në këtë paraardhës të zakonshëm të vogël. Kjo për shkak se mbajtja e nxehtësisë në trupa të vegjël është e vështirë. Periudha e Mesit të vonë të Triasikut ishte një kohë ekstreme klimatike, që rezulton të kishte ndryshime të mprehta në temperaturën midis ditëve të nxehta dhe netëve të ftohta.

Burimi: © American Museum of Natural History.

Efekti Dunning-Kruger: kur injorati bën ekspertin.

Në një rast apo në një tjetër, me siguri keni dëgjuar që dikush të flasë me konfidencë për një temë për të cilën nuk din pothuajse asgjë.  Psikologët e kanë studiuar këtë çështje dhe ata kanë sugjeruar një shpjegim disi befasues të njohur si efekti Dunning-Kruger. Kjo ndodh kur njerëzit nuk dinë shumë për një temë të caktuar, por ata shpesh nuk janë të vetëdijshëm për kufijtë e njohurive të tyre dhe mendojnë se dinë më shumë sesa faktikisht dinë. Më poshtë, ne do të rishikojmë se çfarë është efekti Dunning-Kruger, të diskutojmë se si ndikon në sjelljen e njerëzve dhe të eksplorojmë mënyrat se si njerëzit mund të bëhen më të ditur dhe të kapërcejnë efektin Dunning-Kruger.

Çfarë është efekti Dunning-Kruger?

Efekti Dunning-Kruger i referohet konstatimit se njerëzit që janë relativisht të pakualifikuar ose të paditur në një temë të caktuar ndonjëherë kanë tendencën të mbivlerësojnë njohuritë dhe aftësitë e tyre. Në një grup studimesh që testojnë këtë efekt, studiuesit Justin Kruger dhe David Dunning u kërkuan pjesëmarrësve të përfundojnë testet e aftësive të tyre në një fushë të veçantë (siç është humori ose arsyetimi logjik). Pastaj, pjesëmarrësve u kërkua të hamendësojnë se sa mirë e kishin bërë testin. Ata zbuluan se pjesëmarrësit kanë tendencë të mbivlerësojnë aftësitë e tyre, dhe ky efekt ishte më i theksuar në mesin e pjesëmarrësve me rezultatet më të ulëta në testim. Për shembull, në një studim, pjesëmarrësve iu dhanë problema praktike nga testi LSAT.  Pjesëmarrësit që në fakt shënuan në 25 përqindëshin më të ulët të pjesëmarrësve hamendësuan se rezultati i tyre i vendosi ata në përqindjen e 62-të të pjesëmarrësve.

Pse ndodh?

Në një intervistë për Forbes, David Dunning shpjegon se "njohuria dhe inteligjenca që kërkohet për të qenë i mirë në një detyrë janë shpesh të njëjtat cilësi të nevojshme për të pranuar se njeriu nuk është i mirë në atë detyrë." Me fjalë të tjera, nëse dikush di shumë pak rreth një teme të caktuar, ata madje nuk dinë as mjaftueshëm rreth asaj teme aq sa të kuptojnë se njohuritë e tyre janë të kufizuara. Më e rëndësishmja, dikush mund të jetë shumë i aftë në një fushë, por të jetë i ndjeshëm ndaj efektit Dunning-Kruger në një fushë tjetër. Kjo do të thotë që të gjithë potencialisht mund të preken nga efekti Dunning-Kruger. Dunning shpjegon në një artikull për revistën "Pacific Standard" se "mund të jetë vërtetë joshëse të mendosh që kjo nuk vlen për ju. Por, problemi i injorancës së panjohur është ai lloj problemi që na viziton të gjithëve”. Me fjalë të tjera, efekti Dunning-Kruger është diçka që mund t'i ndodhë kujtdo.

Po ekspertët?

Nëse njerëzit që dinë shumë pak rreth një teme mendojnë se janë ekspertë, çfarë mendojnë ekspertët për veten e tyre? Kur Dunning dhe Kruger zhvilluan studimet e tyre shikuan gjithashtu njerëzit që ishin mjaft të aftë në detyrat e dhëna (ata që shënuan në 25 përqindëshin më të lartë të pjesëmarrësve).  Ata zbuluan se këta pjesëmarrës priren të kishin një pamje më të saktë të performancës së tyre sesa pjesëmarrësit që renditeshin në fund, madje ata në të vërtetë kishin një tendencë për të nënvlerësuar se si vepruan në raport me pjesëmarrësit e tjerë. Megjithëse ata zakonisht mendonin se performanca e tyre ishte mbi mesataren, gjithsesi nuk e kuptuan mirë se sa mirë kishin dalë. Siç shpjegon një video e TED-Ed, "Ekspertët kanë tendencë të jenë të vetëdijshëm se sa njohuri kanë. Por ata shpesh bëjnë një gabim të ndryshëm: Ata supozojnë se të gjithë të tjerët janë gjithashtu të ditur."

Tejkalimi i Efektit Dunning-Kruger.

Çfarë mund të bëjnë njerëzit për të kapërcyer efektin Dunning-Kruger? Një video e TED-Ed mbi efektin Dunning-Kruger ofron disa këshilla: "vazhdo të mësosh". Në fakt, në një nga studimet e tyre të famshme, Dunning dhe Kruger iu dhanë disa prej pjesëmarrësve të bënin një test logjik dhe më pas përfunduan me një seancë të shkurtër trajnimi për arsyetimin logjik. Pas trajnimit, pjesëmarrësve u është kërkuar të vlerësojnë se si mendonin që kishin dalë në testin e mëparshëm.  Studiuesit zbuluan se trajnimi bëri një ndryshim. Pjesëmarrësit që shënuan në fund të 25 përqindëshit e ulën vlerësimin e tyre në lidhje me sa mirë kishin dalë në testin e parë.

Me fjalë të tjera, një mënyrë për të tejkaluar efektin Dunning-Kruger mund të jetë të mësoni më shumë rreth asaj teme.

Sidoqoftë, kur mësojmë më shumë rreth një teme, është e rëndësishme të sigurohemi që të shmangim paragjykimin e konfirmimit, që është "tendenca për të pranuar prova që konfirmojnë bindjet tona dhe të hedhim poshtë provat që kundërshtojnë ato."  Siç shpjegon Dunning, tejkalimi i efektit Dunning-Kruger ndonjëherë mund të jetë një proçes i ndërlikuar, veçanërisht nëse na detyron të kuptojmë se ishim keqinformuar. Këshillat e tij?  Ai shpjegon se "marifeti është të bëhesh avokati i djallit tënd: të mendosh se si përfundimet e tua të preferuara mund të jenë të keq drejtuarara; të pyesni veten se si mund të jesh gabuar, ose se si gjërat mund të dalin ndryshe nga ajo çfarë pret ti."

Efekti Dunning-Kruger sugjeron që ne nuk mund të dimë gjithmonë aq sa mendojmë se dimë. Në disa fusha, ne mund të mos dimë mjaftueshëm sa duhet për një temë as aq sa për të kuptuar se jemi të pakualifikuar. Sidoqoftë, duke e sfiduar veten për të mësuar më shumë dhe duke lexuar rreth pikëpamjeve të kundërta, ne mund të punojmë për të kapërcyer efektin Dunning-Kruger.

Burimi: © Thoughtco

Pesë pyetje të rëndësishme për koronavirusin SARS-CoV-2.

Në fund të dhjetorit 2019 filluan të shfaqen raportet për një pneumoni misterioze në Wuhan, Kine. Shkencëtarët kinezë arritën të përcaktonin shpejt se bëhej fjalë për një koronavirus të ri me ngjashmëri gjenetike të largët me virusin SARS që u shfaq në Kinë në vitin 2003, përpara se të përhapej dhe të vriste rreth 800 vetë nëpër botë. 

Pas 6 muajsh dhe 10 milion raste infektimesh të konfirmuara pandemia COVID-19 është bërë kriza më e rëndë shëndetësore në një shekull. Më shumë se 500,000 njerëz kanë vdekur në mbarë botën. Gjithashtu ka nxitur një revolucion në hulumtimin shkencor duke përfshirë doktorë, shkencëtarë, dhe intelektualë të tjerë në garën për të kuptuar COVID-19 dhe virusin që e shkakton atë: SARS-CoV-2.

Shkencëtarët kanë mësuar se si virusi futet në qelize dhe i “rrëmben” ato, si e mundin disa njerëz, ndërsa disa të tjerë vdesin prej tij. Ata kanë identifikuar ilaçet që mund të ndihmojnë pacientët më të sëmurë dhe shumë trajtime të tjera që janë në zhvillim e sipër. Kanë zhvilluar gjithashtu afërsisht 200 vaksina potenciale. 

Përse njerëzit reagojnë ndryshe ndaj virusit?

Një nga aspektet më të habitshme të COVID-19 janë reagimet e ndryshme të njerëzve ndaj saj. Disa njerëz nuk zhvillojnë asnjëherë simptoma, ndërsa disa të tjerë edhe pse të shëndetshëm kanë pneumoni të rëndë, madje edhe fatale. “Diferencat në pasojat klinike janë dramatike”, thotë Karin Stefansson, një gjeneticist dhe shef ekzekutiv në “DECODE Genetics” në Reykjavik, ekipi i të cilit po kërkon për variante të gjeneve të njeriut që mund të shpjegojnë këto diferenca. 

Muajin e kaluar një ekip ndërkombëtar duke analizuar genomet e rreth 4,000 njerëzve nga Italia dhe Spanja gjetën lidhje të forta gjenetike me gjendjet e rënda të COVID-19.

Pacientët që zhvillonin dëmtim të rëndë të aparatit të frymëmarrjes kishin më të ngjarë të mbartnin një nga dy variantet e një gjeni të veçantë se sa pacientët pa këtë problematikë në frymëmarrje. 

Një variant i gjenit shtrihet në rajonin e genomit që përcakton grupin e gjakut AB0. Varianti tjetër është afër një sërë gjeneve, përfshirë gjenin që kodon proteinën që ndërvepron me receptorin të cilin virusi përdor t’u futur në qelizat e njeriut dhe dy të tjerë që kodojnë molekulat e lidhura me përgjigjen imunitare ndaj patogjenëve. 

Variantet e gjeneve të zbuluar deri më tani duket se luajnë një rol modest në pasojat e sëmundjes. Një ekip hulumtuesish të drejtuar nga Jean-Laurent Casanova, një imunolog në Universitetin Rockefeller në New York është duke kërkuar për mutacione të gjeneve që kanë një rol më thelbësor. Për t’i gjetur këto mutacione, ekipi i hulumtuesve po kontrollon nëpër genomet e njerëzve të shëndetshëm nën 50 vjeç që kanë përjetuar raste të rënda të COVID-19. Ndjeshmëria shumë e lartë ndaj infeksioneve të tjera, përfshirë tuberkulozin dhe virusin Epstein-Barr, zakonisht një patogjen i padëmshëm shkakton ndonjëherë sëmundje të rënda dhe është gjetur se favorizohet nga mutacionet në disa gjene. Casanova dyshon se e njëjta gjë mund të jetë  e vërtetë për disa raste të COVID-19.

Cila është natyra e imunitetit dhe sa zgjat?

Imunologët po punojnë shumë se si mund të duket imuniteti ndaj SARS-COV-2 dhe sa mund të zgjasë. Shumica e përpjekjes është fokusuar në neutralizimin e antitrupave, të cilët lidhen me proteinat virale dhe e parandalojnë në mënyrë direkte infeksionin. Studimet kanë gjetur se përqendrimi i antitrupave kundër SARS-COV-2 mbetet i lartë për disa javë pas infeksionit, por pastaj fillon të zbehet. Sidoqoftë, tek disa njerëz me infeksione të rënda përqendrimi i antitrupave mund të qëndrojë i lartë për një kohë më të gjatë. 

“Më shumë virus, më shumë antitrupa dhe më shumë do të zgjasë”, thotë imunologu George Kassiotis i Institutit Francis Crick në Londër. Gjurmë të ngjashme janë parë edhe tek infeksione të tjera virale, përfshirë SARS-in. Shumë prej njerëzve që kishin SARS i humbën antitrupat e tyre pas disa vitesh. Por, disa të tjerë që kishin kaluar një gjendje më të rëndë ndaj SARS i kishin akoma antitrupat edhe pas 12 vjetësh  kur u testuan.

Hulumtuesit nuk dinë akoma sa duhet të jetë përqendrimi i antitrupave për të luftuar infektimin për së dyti nga SARS-CoV-2 ose të paktën për të zvogëluar simptomat e COVID-19 në një rast të dytë. Antitrupa të tjerë mund të jenë po ashtu të rëndësishëm për imunitetin. Virologu Andres Finzi nga Universiteti i Montrealit në Kanada planifikon të studiojë rolin e antitrupave që lidhen me qelizat e infektuara dhe i shenjojnë ato për t’u ekzekutuar nga qelizat imunitare, një proçes që njihet si “citotoksiciteti qelizor i varur nga antitrupat”, në përgjigje të SARS-COV-2.

Përfundimisht, një pikturë e plotë e imunitetit  ndaj SARS-COV-2 ka gjasa të shtrihet përtej antitrupave. Qeliza të tjera imunitare të quajtura qelizat T janë të rëndësishme për imunitetin për një kohë të gjatë dhe studimet sugjerojnë se edhe ato angazhohen kundër SARS-COV-2. 

“Njerëzit po i barazojnë antitrupat me imunitetin, por imuniteti është një makinë kaq e mrekullueshme”, thotë Finzi. “Është më komplekse se sa thjesht antitrupat”.

Për shkak se nuk ka një shenjues të qartë në trup që lidhet me kohëzgjatjen e imunitetit, hulumtuesit duhet të lidhin bashkë pjesët e reagimit imunitar për ta krahasuar atë me përgjigjet  e infeksioneve nga viruset e tjerë për të gjetur se sa do të zgjasë mbrojtja imunitare. 

“Studimet e koronaviruseve të tjerë sugjerojnë se imuniteti sterilizues që parandalon  infektimin mund të zgjasë për vetëm disa muaj. Por, imuniteti mbrojtës që mund të parandalojë ose të lehtësojë simptomat mund të zgjasë më shumë”, thotë Shane Crotty, një virolog në Institutin e Imunologjisë në La Jolla, në Kaliforni.

A ka zhvilluar virusi mutacione për të cilat duhet të shqetësohemi?

Të gjithë viruset pësojnë mutacione kur infektojnë njerëzit dhe SARS-COV-2 nuk bën përjashtim. Epidemiologët molekularë i kanë përdorur këto mutacione për të gjurmuar përhapjen e virusit. Por, shkencëtarët po shikojnë edhe për ndryshime që ndikojnë në karakteristikat e tij, përshembull duke i bërë gjenerata të virusit më agresive se të tjerët ose më pak të transmetueshëm. Mutacione të tilla kanë gjithashtu potencialin për të ulur efektivitetin e vaksinave duke ndikuar në aftësinë e antitrupave dhe qelizave T për të njohur patogjenin. 

Shumica e mutacioneve nuk do të kenë ndikim dhe gjetja e mutacioneve shqetësuese është shumë sfiduese.

Variante të virusit të gjetur në Lombardi apo Madrid mund të duken sikur janë më vdekjeprurës se sa variantet e gjetura në vende të tjera, thotë William Hanage, një epidemiolog në Universitetin e Harvardit. Por, diçka e tillë mund të jetë e pavërtetë. Ekspertët e shëndetësisë kanë më shumë gjasa të identifikojnë rastet e rënda në fazat e pakontrolluara të përhapjes. Përhapja e gjerë e disa mutacioneve mund të jetë për shkak të efektit “founder/themeluesi”, në të cilin gjeneratat që shfaqen herët në qendrat e përhapjes, si Wuhani apo Italia e Veriut, ndodh që kanë një mutacion që tejçohet tek viruset kur ata fillojnë përhapjet e reja diku tjetër, larg zonave ku ka zhvilluar mutacionin në fjalë. Hulumtuesit po debatojnë nëse përhapja e madhe e një mutacioni në proteinën “gjembore” të virusit është për shkak të efektit “founder”. Mutacioni duhet të jetë shfaqur fillimisht në muajin shkurt në Europë, ku shumica e varianteve që qarkullojnë e mbartin atë dhe gjendet tashmë në çdo rajon të botës. Shumë studime kanë sugjeruar se ky mutacion e bën virusin SARS-COV-2 më infektues tek qelizat në laborator , por nuk është e qartë se si kjo karakteristikë përkthehet në infektimet në njerëz.

 Sa efikase do të jetë vaksina?

Një vaksine efikase mund të jetë rruga e vetme për të dalë nga kjo pandemi. Aktualisht janë rreth 200 vaksina në zhvillim e sipër nëpër botë, nga të cilat rreth 20 janë në prova klinike. Provat e para në shkallë të madhe efikase për të parë nëse ndonjëra prej vaksinave funksionon do të bëhen muajt e ardhshëm. Këto studime do të krahasojnë shkallën e infektimit  midis atyre qe marrin vaksinën dhe atyre që marrin thjesht placebo.

Ekipe të shumta hulumtuesish kanë kryer testime të shumta tek kafshet duke i ekspozuar ndaj virusit SARS-COV-2 pasi ju kanë injektuar më parë vaksinën eksperimentale. Studimet në majmunët makaku kanë treguar se vaksinat e deritanishme mund të parandalojnë infeksionin në mushkëri dhe rrjedhimisht edhe zhvillimin e pneumonisë, por nuk parandalojnë infeksionin në pjesë të tjera të trupit, si përshembull hunda.

Rezultate të tilla mund të çojnë në vaksina që parandalojnë sëmundje të rënda, por nuk ndalojnë përhapjen e virusit.

Prova të zbehta sugjerojnë se vaksinat kundër COVID-19 i nxisin trupat tanë të prodhojnë antitrupa të fuqishëm neutralizues që mund të ndalojnë virusin të infektojë qelizat. Ajo çfarë nuk është e qartë akoma është nëse niveli i këtyre antitrupave është mjaftueshëm i lartë për të ndaluar infektime të reja apo se sa gjatë vazhdojnë të qëndrojnë në trup.

Cila është origjina e virusit?

Shumica e hulumtuesve bien dakord se SARS-COV-2 ka mundësi t'a ketë origjinen tek lakuriqët e natës, specifikisht tek lakuriqët patkuaj (horseshoe bats). 

Ky grup strehon dy koronaviruse të lidhur ngushtë me SARS-COV-2. Njëri prej tyre, RATG13, është gjetur tek lakuriqët e ndërmjetëm patkua (Rhinolophus affins) në jugperëndim të Kinës, në provincën Yunnan, në vitin 2013. Genomi i ketij virusi është 96% i ngjashëm me SARS-COV-2. 

Virusi tjetër më i afërt është RmYN02, një koronavirus i gjetur tek lakuriqët patkua të Malajzisë (Rhinolophus malayanus), i cili ndan 93% të genomit të tij me SARS-COV-2. Një analizë gjithëpërfshirëse e më shumë se 1,200 koronaviruseve tek lakuriqët gjithashtu të çojnë tek lakuriqët në Yunnan të Kinës si origjina më e mundshme. Por, studimi nuk e përjashton mundësinë e origjinës së virusit nga lakuriqët e vendeve fqinje, përfshirë Mjanmarin, Laosin dhe Vjetnamin.

4% e diferencë midis genomeve të RATG13 dhe SARS-COV-2 përfaqëson dekada evolucion. Prandaj, hulumtuesit sugjerojnë se virusi mund të jetë përhapur tek njerëzit nëpërmjet një mbartësi të ndërmjetëm në të njëjtën mënyrë si virusi që shkakton SARS-in mendohet të jetë përhapur nga lakuriqët tek kafshët e njohura si “civete” para se të arrinte tek njerëzit.

Disa kandidatë janë propozuar si mbartës të mundshëm në fillim të pandemisë, kur grupe të ndryshëm hulumtuesish e vendosën gishtin tek pangolinët.

Studimet konfirmojnë se pangolinët mund të mbartin koronaviruset që ndajnë një paraardhës të përbashkët me SARS-COV-2, por nuk provon se virusi u përhap nga pangolinët tek njerëzit. Për ta gjetur përfundimisht origjinën, hulumtuesit duhet të gjejnë një mbartës që të ketë një virus të ngjashëm me SARS-COV-2 në më shumë se 99% te genomit, diçka që është tepër e vështirë të gjendet duke qenë se SARS-COV-2 është përhapur aq shumë midis njerëzve sa janë infektuar dhe kafshët prej tyre. 

Burimi: Nature.

Gruaja që shpjegoi Diellin dhe yjet.

Sot, pyesni cilin do astronom, se nga çfarë përbëhet Dielli dhe yjet e tjerë, dhe do t'ju thotë, "Hidrogjen dhe helium si dhe gjurmë të elementëve të tjerë". Ne e dimë këtë përmes studimit të dritës së diellit, duke përdorur një teknikë të quajtur "spektroskopi". Në thelb, ajo shpërndan rrezet e diellit në gjatësinë e valës së përbërësit të saj të quajtur spektër.  Karakteristikat specifike në spektër u tregojnë astronomëve se cilat elemente ekzistojnë në atmosferën e Diellit. Ne shohim hidrogjen, helium, silikon, plus karbon, dhe metale të tjerë të zakonshëm në yje dhe mjegullnaja në të gjithë universin. Ne kemi këto njohuri falë punës pioniere të bërë nga Dr. Cecelia Payne-Gaposchkin gjatë gjithë karrierës së saj.

Më 1925, studentja e astronomisë Cecelia Payne u mor në tezën e saj të doktoratës me temën e atmosferave yjore. Një nga gjetjet e saj më të rëndësishme ishte se Dielli është shumë i pasur me hidrogjen dhe helium, më shumë sesa mendonin astronomët. Bazuar në këtë, ajo konkludoi se hidrogjeni është përbërësi kryesor i të gjitha yjeve, duke e bërë hidrogjenin elementin më të bollshëm në univers.

Dhe ka kuptim, pasi Dielli dhe yjet e tjerë bashkojnë (procesi i fuzionit) hidrogjenin në bërthamat e tyre për të krijuar elementë më të rëndë. Ndërsa plaken, yjet gjithashtu bashkojnë ato elementë më të rëndë për t’i bërë edhe më kompleks. Ky proces i nukleosintezës yjore është ajo që popullon universin me shumë elementë më të rëndë se hidrogjeni dhe heliumi. Është gjithashtu një pjesë e rëndësishme e evolucionit të yjeve, të cilin Cecelia u përpoq t’i kuptonte.

Ideja që yjet janë bërë kryesisht nga hidrogjeni duket si një gjë shumë e qartë për astronomët sot, por për kohën e saj, ideja e Dr. Payne ishte befasuese. Supervizori i saj, Henry Norris Russell nuk u pajtua me të dhe kërkoi që ajo t'a hiqte atë nga mbrojtja e tezës së saj. Por, më vonë ai vendosi që ishte një ide e shkëlqyeshme, e publikoi atë vetë dhe mori kredenciale për zbulimin. Ajo vazhdoi të punojë në Harvard, por duke qenë se ishte grua, ajo merrte paga shumë të ulëta dhe orët që jepte mësim nuk njiheshin as në katalogët e kursit në atë kohë.

Në dekadat e fundit, kredencialet për zbulimin e saj dhe punën e mëvonshme i janë rikthyer Dr. Payne-Gaposchkin. Ajo gjithashu gjeti se edhe yjet mund të klasifikohen sipas temperaturave të tyre, dhe publikoi më shumë se 150 studime mbi atmosferat yjore dhe spektrin yjor. Ajo ka punuar edhe me bashkëshortin e saj, Serge I. Gaposchkin, në yjet e ndryshueshëm. Dr. Payne-Gaposchkin ka publikuar pesë libra dhe ka fituar një numër çmimesh. Ajo kaloi tërë karrierën e saj kërkimore në Observatorin e Kolegjit Harvard, duke u bërë përfundimisht gruaja e parë që kryesoi një departament në Harvard.  Megjithë sukseset që do të kishin fituar astronomët meshkuj në atë kohë, lavdërime dhe nderime të jashtëzakonshme, ajo u përball me diskriminimin gjinor gjatë pjesës më të madhe të jetës së saj. Sidoqoftë, ajo mbahet tani si një mendimtare brilante dhe origjinale për kontributet e saj që ndryshuan të kuptuarit tonë se si funksionojnë yjet.

Si një nga të parat e një grupi të astronomëve femra në Harvard, Cecelia Payne-Gaposchkin ndezi një shteg për gratë në astronomi dhe shumë e përmendin si frymëzimin e tyre për të studiuar yjet.

Pak nga jeta e saj.

Dr. Payne-Gaposchkin lindi si Cecelia Helena Payne në Angli në 10 maj 1900. Ajo u interesua për astronominë pasi dëgjoi Sir Arthur Eddington të përshkruajë përvojat e tij në një ekspeditë eklipsi në vitin 1919. Ajo u largua nga Anglia për në Shtetet e Bashkuara, ku studioi astronomi dhe mori doktoraturën nga Kolegji Radcliffe (i cili tani është pjesë e Universitetit të Harvardit).

Pasi ajo mori doktoraturën e saj, Dr. Payne vazhdoi të studiojë një numër të llojeve të ndryshme të yjeve, veçanërisht yjet shumë të ndritshëm. Interesi i saj kryesor ishte të kuptonte strukturën yjore të Rrugës së Qumështit dhe ajo në fund të fundit studioi yje të ndryshueshëm në galaktikën tonë dhe "Retë Magellanic" aty pranë. Të dhënat e saj luajtën një rol të madh në përcaktimin e mënyrave se si yjet lindin, jetojnë dhe vdesin.

Cecelia Payne u martua me astronomin Serge Gaposchkin në 1934 dhe ata punuan së bashku në yje të ndryshueshëm dhe objektiva të tjerë gjatë gjithë jetës së tyre. Ata kishin tre fëmijë. Dr. Payne-Gaposchkin vazhdoi të jepte mësim në Harvard deri në vitin 1966, dhe vazhdoi kërkimet e saj mbi yjet në Observatorin Astrofizik Smithsonian (me seli në Qendrën e Astrofizikës në Harvard.) Ajo vdiq në vitin 1979.

Burimi: © Thoughtco

Të dhëna të reja mbi origjinën e Hënës.

Jeta në Tokë nuk do të ishte e mundur pa Hënën; ajo mban boshtin e rrotullimit të planetit tonë të qëndrueshëm, i cili kontrollon stinët dhe rregullon klimën tonë. Sidoqoftë, ka pasur një debat të konsiderueshëm se si u formua Hëna. Hipoteza popullore pretendon se Hëna u formua nga një trup me madhësinë e Marsit që u përplas me koren e sipërme të Tokës e cila është e varfër në metale. Por hulumtimet e reja sugjerojnë që sipërfaqja e Hënës është më e pasur me metale sesa mendohej më parë, duke ofruar njohuri të reja që mund të sfidojnë të kuptuarit tonë për atë proces.

Sipas studiuesve, pluhuri i imët në fund të kraterave të Hënës është në të vërtetë material i çliruar nga poshtë sipërfaqes së Hënës gjatë ndikimeve të meteorit. Kur krahasuan përmbajtjen e metaleve në fund të kraterave më të mëdhenj dhe më të thellë me atë të atyre më të vegjël dhe të cekët, ekipi gjeti përqendrime më të larta metalike në kraterat më të thella.

Çfarë ka të bëjë një ndryshim në praninë e regjistruar të metaleve nën sipërfaqe me kuptimin tonë të Hënës? Hipoteza tradicionale është se afërsisht 4.5 miliardë vjet më parë pati një përplasje midis Tokës dhe një proto-planeti me madhësinë e Marsit (i quajtur Theia). Shumica e shkencëtarëve besojnë se kjo përplasje qëlloi një pjesë të madhe të kores së sipërme të varfër metalike të Tokës në orbitë, duke formuar përfundimisht Hënën.

Një aspekt i pakuptueshëm i kësaj hipoteze të formimit të Hënës, ka qenë që Hëna ka një përqendrim më të lartë të oksideve të hekurit sesa Toka, një fakt i mirënjohur për shkencëtarët. Ky hulumtim i veçantë kontribuon në këtë fushë sepse siguron njohuri rreth një pjese të hënës që nuk është studiuar shpesh dhe parashtron se mund të ekzistojë një përqendrim edhe më i lartë i metaleve më thellë nën sipërfaqe. Është e mundur, thonë studiuesit se mospërputhja midis sasisë së hekurit në koren e Tokës dhe të Hënës mund të jetë edhe më e madhe nga sa mendojnë shkencëtarët, gjë që vë në dyshim kuptimin aktual se si u formua Hëna.

Fakti që Hëna jonë mund të jetë më e pasur me metale sesa Toka sfidon idenë se ishte pjesë e mantelit dhe kores së Tokës të lëshuar orbitë. Një përqendrim më i madh i depozitave metalike mund të nënkuptojë që hipotezat e tjera rreth formimit të Hënës duhet të hulumtohen. Mund të jetë e mundur që përplasja me Theia-n të ishte më shkatërruese për Tokën tonë të hershme, me seksione shumë më të thella që u hodhën në orbitë, ose që përplasja mund të kishte ndodhur kur Toka ishte akoma e re dhe ishte e mbuluar nga një oqean magmë. Në mënyrë alternative, më shumë metal mund të nënkuptonin një ftohje të ndërlikuar të një sipërfaqeje të hershme të shkrirë të Hënës, siç sugjerohet nga disa shkencëtarë.

Drejtuesi i këtij studimi, Essam Heggy tha, "Duke përmirësuar të kuptuarit tonë se sa metal ka nën sipërfaqja e Hënës, shkencëtarët mund të kufizojnë paqartësitë se si është formuar, si po evoluon dhe si po kontribuon në ruajtjen e banueshmërisë në Tokë". Ai më tej shtoi, "Vetëm sistemi ynë diellor ka mbi 200 hëna dhe duke kuptuar rolin thelbësor që këto hëna luajnë në formimin dhe evolucionin e planetëve që ata orbitojnë mund të na japin një pasqyrë më të thellë se si dhe ku mund të formohen kushtet e jetës jashtë Tokës dhe si mund të duket."

Burimi: 

https://viterbischool.usc.edu/news/2020/07/higher-concentration-of-metal-in-moons-craters-provides-new-insights-to-its-origin/

Fotoja:  © David Woods / stock.adobe.com

Tetë sjellje të primatëve të ngjashme me njerëzit.

Ndërsa ne humbëm pjesën më të madhe të flokëve të trupit tonë dhe mbushëm trurin tonë, njerëzit janë evolucionarisht afër me "majmunët e mëdhenj" (Great Apes), me rreth 97 përqind të gjeneve tona në ADN që përputhen. Përtej dukjes, studiuesit kanë gjetur një numër befasues të sjelljeve njerëzore që praktikohen edhe nga majmunët.

1) Thuaj "jo". 

Bonobotë në kopshtin zoologjik të Leipzig u filmuan duke tundur kokën "jo" në mospranim, në mënyrë që fëmijët të ndalonin të luanin me ushqimin e tyre (në vend që ta hanin atë) ose të mbanin një fëmijë të mos largohej. Në një rast, një nënë e tërhoqi fëmijën e saj bonobo nga një përpjekje për t'u ngjitur në një pemë afër. Fëmija bëri përpjekje të vazhdueshme për të ngjitur pemën, ndërsa mamaja duke e sjellë atë poshtë përsëri. Përpjekja përfundimtare mbaroi me mamanë që e tërhoqi fëmijën nga këmba dhe tundi kokën ndërsa shikonte fëmijën.

Ndërsa studiuesit nuk janë të sigurt nëse bonobotë vërtetë nënkuptojnë "jo" me tundjen e kokës së tyre, rezultatet aludojnë se sjellja mund të jetë një pararendës i hershëm i gjesteve negative të lëkundjes së kokës tek njerëzit, sipas studiuesit Christel Schneider nga Instituti Max Planck për Antropologjinë Evolucionare në Leipzig. 

Jo do të thotë "jo", edhe për primatët e tjerë gjithashtu. "Në kopshtin zoologjik Arnhem, ne kishim një shimpanze femër që tundte kokën për të thënë" jo ". Për shembull, kur një fëmijë po i afrohej një mashkulli në humor të keq, femra do të tundte kokën në drejtim të fëmijës" tha Frans de Waal, një primatolog në Universitetin Emory.

2) Luten për ushqim.

Primatët e tjerë janë veçanërisht të mprehtë në gjestet tona. "Kjo është arsyeja pse komunikimi i majmunëve shpesh duket tepër njerëzor për ne," tha de Waal.  "Ata lypin ushqim me një dorë të hapur (mënyra sesi bëjnë lypësit në rrugë), kanë gjeste agresive që duken shumë njerëzore, goditje, prekje dhe përqafime ashtu si njerëzit, dhe kështu repertori gjestrual duket jashtëzakonisht njerëzor për ne".

 Një studim i vitit 2007 i kushërinjve tanë të gjallë më të afërt pra, shimpanzetë dhe bonobotë, tregoi se primatët ishin më të zhdërvjellët me gjestet e duarve dhe të këmbëve sesa me shprehjet e fytyrës. Një shimpanze i mitur në studim tregoi një lëkundje të tillë të dorës duke kombinuar gjestin e lypjes me një fytyrë të heshtur dhe të gjitha këto në përpjekje për të marrë ushqimin. Hulumtimi, i botuar në "Proceedings of the National Academy of Science" sugjeroi që njerëzit kanë komunikuar me gjuhën e shenjave shumë kohë përpara se të flisnin.

Një tjetër gjest i veçantë i gjetur tek primatët: mirëmbajtësit e kopshteve zoologjike raportuan nga një kopsht zoologjik britanik disa nga mandrillët (lloj majmuni) mbulonin sytë me njërën dorë për të bërë gjeste te majmunët e tjerë, "mos u shqetësoni". Në vitin 2011, studiuesi Mark Laidre nga Universiteti i Kalifornisë, Berkeley, tha se ai beson se shenja mund të jetë dëshmi e kulturës sociale midis kafshëve.

3) Qeshin me të madhe.

"Ndoshta sjellja më njerëzore është e qeshura e majmunëve kur janë duke u gudulisur," tha De Waal për LiveScience. Gjithsesi ka disa ndryshime në të qeshurën:e qeshura e njerzve bëhet më e bërtitur gjatë frymënxjerrjes dhe megjithëse shimpanzetë mund ta bëjnë këtë, ata gjithashtu qeshin me një rrjedhë alternative të ajrit, brenda dhe jashtë, thonë studiuesit.

Në një studim të vitit 2009, studiuesit analizuan dhe regjistruan tingujt e të qeshurave nga gudulisja për orangutanët e rinj, shimpanzetë, gorillat dhe bonobotë, duke i krahasuar këto me të miturit njerëzore. Ata gjithashtu shikuan sesi vokalizimet përshtaten në pemën familjare evolucionare të këtyre primatëve, duke gjetur se përshtatja më e mirë përputhet me faktin se sa afër janë të lidhura speciet me njëra-tjetrën (bazuar në gjenetikë).

Të marra këto së bashku, rezultatet sugjerojnë një origjinë të përbashkët evolucionare për të qeshurat e shkaktuara nga gudulisja si te njerëzit ashtu edhe tek "majmunët e tjerë të mëdhenj" shkruajnë në revistën "Current Biology", Marina Davila Ross nga Universiteti i Portsmouth në Mbretërinë e Bashkuar dhe kolegët e tyre.

4) Njohin fytyrat.

Majmunët mund të zgjedhin një fytyrë nga një turmë ashtu siç munden njerëzit, sipas një studimi nga shkencëtarët në Institutin Max Planck për Biologjinë Kibernetike në Tübingen, Gjermani. "Që në moshë të re jemi mësuar me fytyrat e njerëzve të tjerë: një hundë të gjatë, lakiki i buzëve ose vetullat e trasha. Ne mësojmë të njohim dallimet e vogla që kontribuojnë në një pamje individuale", tha studiuesi i studimit, Christoph Dahl në një deklaratë. Majmunët gjithashtu mund t'i bëjnë këto dallime tek njëri tjetri gjithashtu.

Dahl dhe kolegët zbuluan aftësinë e majmunëve duke përdorur të ashtuquajturën fytyrë "Thatcher", në të cilën pjesë të caktuara të saj janë ndryshuar (për shembull, sytë dhe goja rrotullohen 180 gradë.) Këto ndryshime duken në mënyrë befasuese groteske kur shikohen përballë, por vështirë se vihet re kur përmbyset e gjithë fytyra. Aftësitë tona të përpunimit na lejojnë ne dhe majmunët të vërejmë ndryshime të tilla në tiparet e fytyrës, por kur përmbyset, kjo aftësi humbet.

Ndërsa majmunët makaku vunë re ndryshimet e shkëlqyera të fytyrës në të afërmit e tyre, ata i kushtuan shumë pak vëmendje fytyrave njerëzore tejet groteske.  E njëjta gjë ndodhi te njerëzit, të cilët nuk vunë re veçanërisht fytyrat e majmunëve.

5) Hanë ushqime të pashëndetshme për të qetësuar nervat.

Majmunët rehsus formojnë natyrshëm hierarki, duke përfshirë femrat mbizotëruese dhe vartëse. Majmunët e rangut më të ulët madje tregojnë shenja stresi, nga gërvishtjet e tepërta të trupit, zverdhja dhe larja e vetes, sipas Mark Wilson, një neuroshkencëtar në "Qendrën Kombëtare të hulumtimeve për Primatët të Yerkes-it" në Universitetin e Emory Georgia. Ata gjithashtu hanë më pak se homologët e tyre të rangut të lartë, ndoshta për shkak të këtij stresi.

Wilson dhe kolegët e tij e testuan këtë lidhje stres-rehati-ushqim duke i dhënë të gjitha femrave dominuese dhe vartëse lloje të caktuara dietash, me pak ose më shumë yndyrna.

 "Kur u dhamë atyre një dietë të ngjashme me dietën amerikane, pra me shumë yndyrë dhe sheqer, ajo që ndodhi është që vartësit hanë më shumë," tha Wilson kur u botua studimi.  "Është një ushqim komoditeti. Majmunët mbizotërues nuk e hanë atë më tepër sikurse vartësit". Ndërsa majmunët e rangut të lartë hëngrën vetëm gjatë orëve të ditës, vartësit e tyre vazhduan të presin ushqime me yndyrë (si edhe ato me pak yndyrë) ditën dhe natën.

6) Përdorin mjete.

Shimpanzetë janë speciet e vetme të kafshëve që njohin dhe përdorin një gamë të gjerë mjetesh komplekse. Në fillimin e viteve 1960, primatologia Jane Goodall shikoi për herë të parë një shimpanze në Tanzani që po përdorte një thupër bari si një mjet për të peshkuar termitet nga një tumë. Që atëherë, shimpanzetë kanë vazhduar të zbulojnë aftësitë e tyre mahnitëse për të krijuar dhe përdorur mjete të përparuara, duke përfshirë edhe disa që ishin thjesht për kënaqësi.

"Kutitë e veglave të shumicës së popullatave të shimpanzeve përbëhen nga rreth 20 lloje mjetesh, të cilat përdoren për funksione të ndryshme në jetën e përditshme, duke përfshirë jetesën, shoqërinë, seksin dhe vetë-mirëmbajtjen," shkroi primatologu William C. McGrew në një ese në  30 Prill 2010, botim i revistës Science.

7) Përdorin lodra specifike për gjininë. 

Të flasësh për seksin dhe lodrat, primatët jo-njerëzorë, ashtu si edhe njerëzit, duket se preferojnë lodra "të përshtatshme për gjininë".  Por, nëse kjo është rezultat i gjenetikës apo i shoqërizimit nuk është e qartë.

Te ne njerëzit, djemtë kanë tendencë të kenë më shumë preferenca të ngurta për librat specifike gjinorë, ndërsa vajzat janë më fleksibile në sallën e lojërave, duke zgjedhur që nga llojet e kamionëve përbindësh ashtu si edhe kukulla vajzash. Kërkimet kanë treguar si përvojat e hershme shoqërore, ashtu edhe faktorët e lindur ndikojnë në zgjedhjen e lodrave.

Në një studim të vitit 2008 me 34 majmunë rehsus që jetonin me një trup prej 135 majmunësh, studiuesit shikuan preferencën e majmunëve për lodra prej pelushi (ekuivalentin njerëzor të kukullave bebe) dhe objekteve me rrota (siç janë kamionët).  Majmunët meshkuj treguan një preferencë të qëndrueshme dhe të fortë për lodrat me rrota, ndërsa femrat treguan ndryshueshmëri më të madhe në preferencat.

"Ngjashmëritë me gjetjet njerëzore tregojnë se preferencat e tilla mund të zhvillohen pa shoqërizim të qartë gjinor," thotë studjuesja Janice Hassett. Studiuesit vazhdojnë të thonë që preferencat e tilla të lodrave reflektojnë sjellje dhe mendime të ndikuara hormonale, të cilat më pas skaliten nga proceset sociale si ndryshime seksuale që shihen tek majmunët dhe njerëzit.

8) Luaj ndershëm.

Rrënjët e drejtësisë njerëzore ka të ngjarë të shtrihen shumë mbrapa në kohën evolucionare, të dëshmuar nga shumë lloje primatësh që duket se i shqetësojnë pabarazitë. Në një studim, të botuar në vitin 2007 në revistën "Proceedings of the National Academy of Science", studiuesit kishin ndarë në grupe majmunët Capus apella që  luanin një lojë në të cilën secila nga një grup majmunësh do t’i dorëzonte një shkëmb të vogël graniti një njeriu në këmbim të  një shpërblimi, qoftë një fetë kastravec ose rrush më i preferuar. Kur njëri majmun dorëzoi gurin e granitit dhe mori një rrush, ndërsa majmuni numër dy mori një kastravec, kjo sjellje pasoi në çmenduri. 

Kjo njohje e një situate të padrejtë mund të jetë kritike për mbajtjen e marrëdhënieve në shoqëritë bashkëpunuese siç janë ato të Capus apella, si dhe mes njerëzve, thanë studiuesit.

Burimi: © Live Science