Festivali i Vitit të Ri

Çdo ritual me natyrë kulturore, sociale dhe religjioze i mbajtur në mbarë botën në fillim të vitit të ri njihet si Festivali i Vitit të Ri. Të tilla festivale janë ndër më të vjetrat dhe më universalet. 

Regjistrimi më i hershëm i njohur i një festivali të Vitit të Ri daton rreth vitit 2000 p.e.s në Mesopotami, ku në Babiloni viti i ri ose Akitu fillonte me hënën e re pas ekuinoksit të pranverës (mesi i marsit) dhe në Asiri me hënën e re afër ekuinoksit të vjeshtës (mesi i shtatorit). Për egjiptianët, fenikasit dhe persët viti fillonte me ekuinoksin e vjeshtës (21 shtator), ndërsa për grekët e hershëm me solsticin e dimrit, 21 dhjetor. Në kalendarin republikan Romak viti fillonte në 1 Mars, por pas vitit 153 p.e.s, data zyrtare ishte 1 janari, e cila vazhdoi edhe në kalendarin Julian të vitit 46 p.e.s.

Në kohën e mesjetës së hershme, shumica e Evropës së krishterë e konsideronte 25 Marsin, Festën e Lajmërimit, si fillimin e vitit të ri, megjithëse Dita e Vitit të Ri festohej më 25 Dhjetor në Anglinë Anglo-Saksone. William Pushtuesi vendosi që viti të fillonte më 1 janar, por edhe Anglia më vonë u bashkua me pjesën tjetër të krishterimit dhe miratoi 25 Marsin. Kalendari Gregorian, i miratuar në 1582 nga Kisha Katolike Romake, rivendosi 1 Janarin si Ditën e Vitit të Ri dhe shumica e vendeve evropiane gradualisht ndoqi të njëjtin shembull: Skocia, në vitin 1660;  Gjermania dhe Danimarka, rreth vitit 1700;  Anglia, në vitin 1752; dhe Rusia, në vitin 1918.

Ato fe dhe kultura që përdorin një kalendar hënor kanë vazhduar të mbajnë si fillimin e vitit një ditë të ndryshme nga 1 janari. Në kalendarin fetar hebre, për shembull, viti fillon në Rosh Hashana, ditën e parë të muajit Tishri, i cili bie midis 6 shtatorit dhe 5 tetorit. Kalendari musliman normalisht ka 354 ditë në çdo vit, me vitin e ri që fillon me muajin Muharrem. Viti i Ri Kinez festohet zyrtarisht për një muaj duke filluar në fund të janarit ose në fillim të shkurtit. Kulturat e tjera aziatike e festojnë këtë ditë në periudha të ndryshme të vitit. Në Indinë jugore, tamilët (grup etno-linguistik në Indi) e festojnë vitin e ri në solsticin e dimrit; Tibetianët e festojnë këtë ditë në shkurt; dhe në Tajlandë dita festohet në Mars ose në Prill. Japonezët kanë një festë tre-ditore  nga 1-3 janar.

Ishin Romakët ata që i vendosën emrin muajit Janar sipas Zotit të tyre të quajtur Janus, i cili kishte dy fytyra, njëra shikonte pas ndërsa tjetra përpara. 

Burimi: Encyclopedia Britannica 

A mundet që truri i rritur në laborator të bëhet i ndërgjegjshëm?

Disa eksperimente po ngrejnë pyetje se nëse grumbujt e  qelizave dhe tru të patrupëzuar mund të bëhen të ndërgjegjshëm dhe si shkencëtarët do t'a dijnë nëse bëhen të tillë. 

Në laboratorin e Alysson Muotri, qindra tru njerëzorë në miniaturë, me madhësinë e farave të susamit, notojnë në enët laboratorike, duke shkaktuar aktivitet elektrik.

Këto struktura të vogla, të njohura si organoide të trurit, janë rritur nga qelizat burimore të njeriut dhe janë bërë një pajisje e njohur në shumë laboratorë që studiojnë vetitë e trurit. Muotri, një neuroshkencëtar në Universitetin e Kalifornisë, San Diego (UCSD), ka gjetur disa mënyra të pazakonta për të paraqitur idete e tija. Ai ka lidhur organoide me robotët që ecin, modifikoi gjenomet e tyre me gjenet e Neandertalit, i nisi në orbitë brenda Stacionit Hapësinor Ndërkombëtar dhe i përdori ato si modele për të zhvilluar më shumë sisteme të inteligjencës artificiale të ngjashëm me atë njerëzore. Ashtu si shumë shkencëtarë, Muotri përkohësisht ka synuar studimin e COVID-19, duke përdorur organoide të trurit për të provuar se si ilaçet performojnë kundër koronavirusit SARS-CoV-2.

Por, një eksperiment ka tërhequr më shumë shqyrtime se të tjerët. Në gusht 2019, grupi i Muotrit publikoi një artikull në revistën "Cell Stem Cell" duke raportuar krijimin e organoideve të trurit njerëzor që prodhuan valë të koordinuara të aktivitetit, që i ngjajnë atyre që shihen tek foshnjat e lindura parakohe. Valët vazhduan për muaj të tërë para se ekipi të mbyllte eksperimentin.

Ky lloj i aktivitetit elektrik i koordinuar në të gjithë trurin është një nga vetitë e një truri të ndërgjegjshëm. Gjetja e ekipit bëri që eticienet dhe shkencëtarët të ngrenë një mori pyetjesh morale dhe filozofike nëse organoidet duhet të lejohen të arrijnë këtë nivel të zhvillimit të përparuar, nëse organoidet e vetëdijshme mund të kenë të drejtën e trajtimit të veçantë dhe të drejtat që nuk u janë dhënë grupeve të tjera të qelizave  dhe për mundësinë që vetëdija të krijohet nga e para.

Ideja e trurit pa trup dhe të vetëdijshëm ishte tashmë në mendjet e shumë neuroshkencëtarëve dhe bioeticinëve. Vetëm disa muaj më parë, një ekip në Universitetin Yale në New Haven, Connecticut, njoftoi se të paktën pjesërisht i kishte rikthyer jetën trurit të derrave që ishin vrarë orë më parë. Duke hequr trurin nga kafkat e derrave dhe duke i infuzuar me një koktej kimik, studiuesit ringjallën funksionet qelizore të neuroneve dhe aftësinë e tyre për të transmetuar sinjale elektrike.

Eksperimente të tjera, të tilla si përpjekjet për të shtuar neuronet njerëzore në trurin e miut, janë duke ngritur pikëpyetje, me disa shkencëtarë dhe eticienë që argumentojnë se këto eksperimente nuk duhet të lejohen.

Studimet kanë krijuar bazën për një debat midis atyre që duan të shmangin krijimin e vetëdijes dhe atyre që i shohin organoidet komplekse si një mjet për të studiuar sëmundjet shkatërruese të njeriut. Muotri dhe shumë neuroshkencëtarë të tjerë mendojnë se organoidet e trurit të njeriut mund të jenë çelësi për të kuptuar disa kushte unike të njeriut si autizmi dhe skizofrenia, të cilat është e pamundur të studiohen në detaje në modelet e miut. Për të arritur këtë qëllim, thotë Muotri, ai dhe të tjerët mund të kenë nevojë të krijojnë qëllimisht vetëdije.

Studiuesit tani po bëjnë thirrje për një sërë udhëzimesh, të ngjashme me ato të përdorura në kërkimet mbi kafshët, për të drejtuar përdorimin njerëzor të organoideve të trurit dhe eksperimente të tjera që mund të arrijnë vetëdijen. Në qershor, Akademitë Kombëtare të Shkencave, Inxhinierisë dhe Mjekësisë të SH.B.A.-së filluan një studim me synimin për të përshkruar çështjet e mundshme ligjore dhe etike që lidhen me organoide të trurit dhe hibridet e njerëzve dhe kafshëve.

Shqetësimet për trurin e rritur në laborator gjithashtu kanë nxjerrë në pah një pikë paqartësie: neuroshkencëtarët nuk kanë asnjë mënyrë të dakordësuar për të përcaktuar dhe matur vetëdijen. Pa një përkufizim, eticienët shqetësohen se do të jetë e pamundur të ndalosh një eksperiment para se të kapërcejë ndonjë kufi.

Sasia aktuale e eksperimenteve mund ta shtyjnë detyrimisht përpara çështjen. Nëse shkencëtarët binden se një organoid ka fituar vetëdije, ata mund të kenë nevojë të nxitojnë dhe të bien dakord mbi një teori se si ka ndodhur kjo, thotë Anil Seth, një neuroshkencëtar kognitiv në Universitetin e Sussex afër Brighton, në Britaninë e Madhe.  Por, thotë ai, nëse teoria e favorizuar e një personi e konsideron organoidin të vetëdijshëm ndërsa tjetri jo, çdo bindje se vetëdija është arritur zhduket. "Bindja kryesisht varet nga ajo teori në të cilën ne besojmë. Ky është një argument rrethor".

Gjendja e vetëdijes

Krijimi i një sistemi të vetëdijshëm mund të jetë shumë më i lehtë sesa përkufizimi i tij.  Studiuesit dhe klinicistët e përcaktojnë vetëdijen në shumë mënyra të ndryshme për qëllime të ndryshme, por është e vështirë të sintetizohen ato në një përkufizim të hollësishëm operacional që mund të përdoret për të vendosur mbi statusin e një truri të rritur në laborator.

Mjekët në përgjithësi vlerësojnë nivelin e vetëdijes tek pacientët në një gjendje vegjetative në bazë të faktit nëse personi reagon në përgjigje të dhimbjes ose stimujve të tjerë. Për shembull, duke përdorur leximet e elektroencefalogramit (EEG), studiuesit mund të masin se si truri përgjigjet kur zaptohet me një impuls elektrik. Një tru i vetëdijshëm do të shfaqë një aktivitet elektrik shumë më kompleks dhe të paparashikueshëm sesa ai që është pa ndjenja, i cili përgjigjet me modele të thjeshta dhe të rregullta.

Por teste të tilla nuk mund të hetojnë në mënyrë adekuate nëse një personi i mungon vetëdija. Në studimet e imazhit të trurit për njerëzit që janë në gjendje kome ose vegjetative, shkencëtarët kanë treguar se individët që nuk reagojnë mund të shfaqin ndonjë aktivitet të trurit që të kujton vetëdijen, të tilla si aktiviteti në zonat motorike kur u kërkohet të mendojnë për të ecur.

Në çdo rast, testet standarde mjekësore për vetëdijen janë të vështira për t'u zbatuar në qelizat e trurit të rritura në enët laboratorike, ose trurin e kafshëve të hequr prej trupit.  Kur Muotri sugjeroi që modelet e tij të organoideve që po jepnin shenja, ishin po aq komplekse sa ato që shiheshin tek foshnjat e lindura parakohe, njerëzit nuk ishin të sigurt se çfarë të bënin me këtë rast. Disa studiues nuk e konsiderojnë veprimtarinë e trurit në një foshnjë të lindur parakohe të jetë aq komplekse sa të klasifikohet si e vetëdijshme. Dhe organoidet nuk mund të reagojnë prej një stimuli të dhimbshëm, kështu që ata nuk do të kalonin testin klinik për vetëdijen.

 Në të kundërt, ka shumë më shumë gjasa që një tru i padëmtuar nga një derr i sapo vrarë të ketë strukturat e nevojshme për vetëdijen, si dhe rrjetin elektrik të krijuar nga kujtimet dhe përvojat që kafsha kishte ndërsa ishte gjallë. "Duke menduar për një tru që është mbushur me të gjitha këto, është e vështirë të imagjinohet se truri do të jetë bosh", thotë Jeantine Lunshof, një filozofe dhe neuroeticiene në Universitetin e Harvardit në Cambridge, Massachusetts. Sjellja e një truri të vdekur përsëri në një pamje të jetës, siç bëri ekipi i Yale, mund të ketë potencialin për të rivendosur një shkallë të vetëdijes, megjithëse shkencëtarët u përpoqën mundimshëm për ta shmangur këtë duke përdorur agjentë kimikë bllokues që parandalonin aktivitetin në të gjithë trurin.

Studiuesit pajtohen se ata duhet të marrin seriozisht mundësitë e ngritura nga këto studime. Në tetor 2019, UCSD mbajti një konferencë me rreth një duzinë neuroshkencëtarësh dhe filozofësh, së bashku me studentë dhe anëtarë të publikut, me synimin për të krijuar dhe botuar një kornizë etike për eksperimentet e ardhshme.  Por punimi është vonuar për muaj, pjesërisht për shkak se disa nga autorët nuk mund të bien dakord mbi kërkesat bazike për ndërgjegjen.

Gjithnjë e më komplekse.

Pothuajse të gjithë shkencëtarët dhe eticienët pajtohen se deri më tani, askush nuk ka krijuar vetëdije në laborator. Por ata po pyesin veten se çfarë duhet të kenë kujdes dhe se cilat teori të ndërgjegjes mund të jenë më të rëndësishme. Sipas një ideje të quajtur teori e informacionit të integruar, për shembull, vetëdija është një produkt se sa dendur rrjetet e neuroneve janë të lidhura në të gjithë trurin. Sa më shumë neurone që ndërveprojnë me njëri-tjetrin, aq më e lartë është shkalla e vetëdijes, një sasi kjo e njohur si phi. Nëse phi është më i madh se zero, organizmi konsiderohet i vetëdijshëm.

Shumica e kafshëve arrijnë këtë nivel,sipas teorisë. Christof Koch që është president i Institutit Allen për Shkencat e Trurit në Seattle, Uashington, dyshon se ndonjë organoid ekzistues mund ta arrijë këtë prag, por e pranon një më i avancuar mundet.

Teori të tjera konkurruese të ndërgjegjes kërkojnë të dhëna hyrëse shqisore ose modele elektrike të koordinuara nëpër rajone të shumta të trurit. Një ide e njohur si teoria globale e hapësirës së punës, për shembull, paraqet që  korteksi parafrontal i trurit funksionon si kompjuter, duke përpunuar të dhënat hyrëse shqisore dhe duke i interpretuar ato për të formuar një sens të qenies. Për shkak se organoidet nuk kanë një korteks parafrontal dhe nuk mund të marrin të dhëna nëpërmjet shqisave, ata nuk mund të bëhen të vetëdijshëm. "Pa të dhënat hyrëse dhe dalëse, neuronet mund të flasin me njëri-tjetrin, por kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht diçka si mendimi njerëzor", thotë Madeline Lancaster, një biologe zhvillimore në Universitetin e Kembrixhit, Britani e Madhe.

Të lidhësh organoidet me organet, megjithatë, mund të jetë një detyrë mjaft e thjeshtë. Në vitin 2019, ekipi i Lancaster rriti organoide të trurit njerëzor pranë shtyllës kurrizore të një miu dhe muskujve të shpinës. Kur nervat nga organoidi njerëzor u lidhen me shtyllën kurrizore, muskujt filluan të tkurren spontanisht.

Shumica e organoideve janë ndërtuar për të riprodhuar vetëm një pjesë të trurit, korteksin. Por, nëse ato zhvillohen mjaftueshëm gjatë dhe me llojet e duhura të faktorit të rritjes, qelizat burimore njerëzore rikrijojnë në mënyrë spontane shumë pjesë të ndryshme të trurit, të cilat më pas fillojnë të koordinojnë aktivitetin e tyre elektrik. Në një studim të botuar në vitin 2017, biologia molekulare Paola Arlotta në Universitetin e Harvardit bashkoi qelizat burimore për t’i zhvilluar në organoide të trurit të përbërë nga shumë lloje të ndryshme të qelizave, duke përfshirë edhe qelizat e ndjeshme ndaj dritës si ato që gjenden në retinë. Kur ishin të ekspozuar ndaj dritës, neuronet në organoide filluan të reagonin. Por fakti që këto qeliza ishin aktive nuk do të thotë që organoidet mund të shohin dhe përpunojnë informacionin vizual, thotë Arlotta. Thjesht do të thotë se ato mund të formojnë qarqet e nevojshme.

 Arlotta dhe Lancaster mendojnë se organoidet e tyre janë shumë primitive për të qenë të vetëdijshëm, sepse u mungojnë strukturat anatomike të nevojshme për të krijuar modele komplekse të EEG (elektroencefalograme). Gjithsesi, Lancaster pranon që për organoidet e përparuara, kjo varet nga përkufizimi. "Nëse keni menduar se një mizë është e vetëdijshme, mund të përfytyrohet që edhe një organoid mund të jetë", thotë ajo.

Sidoqoftë, Lancaster dhe shumica e studiuesve të tjerë mendojnë se një tru derri i rivitalizuar do të kishte shumë më shumë gjasa të arrinte vetëdijen sesa një organoid. Ekipi që bëri punën në trurin e derrit, i udhëhequr nga neuroshkencëtari Nenad Sestan, po përpiqej të gjente mënyra të reja për të risjellur në jetë organet dhe jo për të krijuar vetëdije. Studiuesit ishin në gjendje të aktivizonin neurone individuale ose në grupe  dhe ishin të kujdesshëm për të provuar dhe shmangur krijimin e valëve të trurit të përhapura. Sidoqoftë, kur ekipi i Sestan pa atë që dukej si aktivitet i koordinuar i EEG në një nga trurët, ata menjëherë ndaluan projektin. Edhe pasi një specialist i neurologjisë konfirmoi që modeli nuk ishte në përputhje me vetëdijen, grupi anestetizoi trurin si një masë paraprake.

Sestan gjithashtu kontaktoi Institutin Kombëtar të Shëndetit të SH.B.A.-së (NIH) për udhëzime se si të veprohet. Paneli neuroetik i agjencisë, duke përfshirë Lunshof dhe Insoo Hyun, një bioeticien në Universitetin Case Western në Cleveland, Ohio, vlerësoi punën dhe ra dakord që Sestan duhet të vazhdojë të anestetizojë trurin. Por, paneli nuk ka vendosur rregullore më të përgjithshme dhe nuk kërkon në mënyrë rutinë një vlerësim të bioetikës për propozimet organoide, sepse anëtarët e tij mendojnë se vetëdija nuk ka gjasa të lindë. As "NIH" nuk ka arritur në një përkufizim të vetëdijes. "Është kaq fleksibël, të gjithë pretendojnë të kenë kuptimin e tyre", thotë Hyun. "Nëse nuk është e qartë që po flasim për të njëjtën gjë, atëherë është një problem i madh për diskursin."

Përkufizime të paqarta.

Disa mendojnë se është e kotë të përpiqesh të identifikosh vetëdijen në çdo lloj truri të ruajtur në laborator. "Është thjesht e pamundur të thuash gjëra kuptimplota rreth asaj që këto tufa të qelizave të trurit mund të mendojnë ose perceptojnë, duke qenë se nuk e kuptojmë vetëdijen", thotë Steven Laureys, një neurolog në Universitetin e Liège në Belgjikë. "Ne nuk duhet të jemi shumë arrogantë" Studimi i mëtejshëm duhet të vazhdojë me shumë kujdes, thotë ai.

Laureys dhe të tjerët theksojnë se përvoja e një organoidi ka të ngjarë të jetë shumë e ndryshme nga ajo e një foshnje të lindur parakohe, një njeriu të rritur ose e një derri dhe jo direkt e krahasueshme. Për më tepër, strukturat në një organoid mund të jenë shumë të vogla për të matur me saktësi aktivitetin e tyre, dhe ngjashmëritë midis modeleve EEG në organoide dhe në trurin e foshnjës së lindur parakohe mund të jenë të rastësishme. Shkencëtarët e tjerë që punojnë në organoide të trurit gjithashtu bëjnë thirrje për kujdes kundër bërjes së supozimeve për lidhjen midis modeleve të aktivitetit në organoide dhe vetëdijes.

"Ky sistem nuk është truri i njeriut", thotë Sergiu Pasca, një neuroshkencëtar në Universitetin e Stanfordit në Kaliforni.  "Ata janë bërë nga neuronet, neuronet kanë aktivitet elektrik, por ne duhet të mendojmë me kujdes se si t'i krahasojmë ato."

 Muotri dëshiron që sistemet e tij organoide të jenë të krahasueshme, në të paktën disa mënyra me trurin e njeriut, në mënyrë që ai të mund të studiojë çrregullimet njerëzore dhe të gjejë për to trajtime. Motivimi i tij është personal: djali i tij 14-vjeçar ka epilepsi dhe autizëm. "Ai lufton shumë në jetë", thotë Muotri. Organoidet e trurit janë një rrugë premtuese, sepse ato rikapitulojnë fazat më të hershme të rrjetit elektrik të trurit, të cilat janë të pamundura të studiohen ndërsa zhvillohet një embrion njerëzor. Por studimi i çrregullimeve të trurit njerëzor pa një tru plotësisht funksional, thotë ai, është si të studiosh një pankreas që nuk prodhon insulinë. “Për të arritur atje, më duhet një model organoid i trurit që me të vërtetë i ngjan një truri njerëzor. Mund të më duhet një organoid që bëhet i vetëdijshëm.”

 Muotri thotë se ai është agnostik në lidhje me atë se cilin përkufizim të përdorë për të vendosur nëse një organoid arrin vetëdijen.  Në një moment, thotë ai, organoidet mund të jenë në gjendje të ndihmojnë studiuesit t'i përgjigjen pyetjeve se si truri prodhon gjendje të vetëdijshme. Për shembull, matematikani Gabriel Silva në UCSD po studion aktivitetin nervor në organoidet e Muotrit për të zhvilluar një algoritëm që përshkruan se si truri gjeneron vetëdijen. Qëllimi i projektit të tij, i cili financohet pjesërisht nga Microsoft, është të krijojë një sistem artificial që funksionon si vetëdija njerëzore.

Për momentin, nuk ka rregulla në Shtetet e Bashkuara ose në Evropë që do të ndalonin një studiues të krijonte vetëdije. Paneli i akademive Kombëtare planifikon të lëshojë një raport në fillim të vitit të ardhshëm, duke përshkruar hulumtimet e fundit dhe duke bërë një gjykim nëse rregullat janë të nevojshme. Anëtarët planifikojnë të vlerësojnë pyetje të tilla si, nëse duhet të marrin pëlqimin e njerëzve për t'i zhvilluar qelizat e tyre në organoide të trurit dhe si të studiojnë dhe asgjësojnë organoidet në mënyrë njerëzore. Shoqëria Ndërkombëtare për Kërkimin e Qelizave Burimore po punon gjithashtu në udhëzimet mbi organoidet, por nuk po e trajton vetëdijen si çështje sepse nuk mendon se shkenca të ketë arritur ende atje.

 Insoo Hyun thotë se paneli i neuroetikës në NIH (National Institute of Health) nuk ka parë ende ndonjë propozim për të krijuar organoide komplekse dhe të ndërgjegjshme që do të kërkonin udhëzime të reja. Dhe Muotri thotë se ai nuk njeh ndonjë tjetër që qëllimisht të përpiqet të krijojë organoide të vetëdijshme edhe pse një organoid mjaft kompleks mundet, sipas disa përkufizimeve, të arrijë atë status aksidentalisht.

Gjithsesi, Muotri dhe të tjerët thonë se do të mirëpresin disa udhëzime. Këto mund të përfshijnë detyrimin e shkencëtarëve për të justifikuar numrin e organoideve të trurit njerëzor që ata përdorin, t'i përdorin ato vetëm për kërkime që nuk mund të bëhen në ndonjë mënyrë tjetër, të kufizojnë sasinë e dhimbjes që mund t'u shkaktohet atyre dhe për t'i asgjësuar ato në mënyrë njerëzore  .

Të pasurit e një këshille të tillë para kohe do të ndihmonte studiuesit të peshojnë kostot dhe përfitimet e krijimit të entiteteve të ndërgjegjshme. Dhe shumë studiues theksojnë se eksperimente të tilla kanë potencialin të japin njohuri të rëndësishme. "Ka njerëz me të vërtetë të vetëdijshëm me çrregullime neurologjike pa trajtime", thotë Lancaster. "Nëse do të ndërprisnim të gjithë këtë kërkim për shkak të eksperimentit mendor filozofik," shton ajo, "kjo do të ishte shumë e dëmshme për qeniet njerëzore aktuale që kanë nevojë për ndonjë trajtim të ri."

Sidoqoftë, trajtimet mund të testohen në organoide truri të bëra duke përdorur qelizat burimore të miut, ose në modele të rregullta të kafshëve. Eksperimente të tilla mund të informojnë diskutime rreth përdorimit etik të organoideve njerëzore. Për shembull, Hyun do të dëshironte që studiuesit të krahasonin modelet EEG të organoideve të trurit të miut me ato të minjve të gjallë, të cilat mund të tregojnë se sa mirë organoidet njerëzore rikapitulojnë trurin e njeriut.

Nga ana e tij, Muotri sheh pak ndryshim midis punës në një organoid njerëzor ose një miu laboratorik. "Ne punojmë me modele të kafshëve që janë të vetëdijshme dhe nuk ka probleme", thotë ai. "Ne kemi nevojë për të ecur përpara dhe nëse rezulton se ata bëhen të vetëdijshëm, të jem i sinqertë nuk e shoh si një punë të madhe."

Burimi: © Nature 

Macja afrikane me putra të zeza.

Me një gjatësi nga rreth 20-25 cm ajo ka një pamje të adhurueshme e megjithatë pas pamjes së jashtme sharmante, fshihet një vrasëse e zhdërvjellët.

E njohur formalisht me emrin "felis nigripes" kjo lloj maceje është në fakt macja më e vogël në Afrikë. Ajo peshon mesatarisht nga rreth 1.1 kg deri në 1.9 kg ose afërsisht 200 herë më pak sesa një luan tipik. Pavarësisht përmasave të vogla, kjo specie është një prej felinëve më vdekjeprurës në botë. Duke kapur brenda një nate të vetme më shumë pre sesa kap një leopard në 6 muaj.  Por, macen afrikane me putra të zeza është e vështirë t'a gjurmosh nëpërmjet kamerave, sepse ajo priret të zhduket nëpër barin e lartë.

Sipas listës së kuqe të bërë nga IUCN ( International Union for Conservation of Nature and Natural Resources) për speciet e kërcënuara nga zhdukja, macja me putra të zeza klasifikohet si vulnerabël, që do të thotë se është në një rrezik të madh në jetën e egër. Në mënyrë të pabesueshme, kërkimet e mëparshme shkencore kanë treguar që shkalla e suksesit të gjuetisë së saj është 60 përqind. Për krahasim, luanët kanë sukses në kapjen e viktimave të tyre në vetëm 20 deri në 25 përqind të kohës. Ajo vret mesatarisht 10 deri në 14 brejtës dhe zogj të vegjël. Dhe ka një metabolizëm të shpejtë aq sa duhet të gjuajë pothuajse pa ndërprerje.

Burimi: Smithsonian

Jo vetëm hardhucat: edhe aligatorët mund të rirrisin bishtat e tyre gjithashtu, zbulon studimi i ri.

Një ekip studiuesish nga Universiteti Shtetëror i Arizonës dhe Departamenti i Luizianës për Jetën e Egër dhe Peshkimin kanë zbuluar se alligatorët e rinj kanë aftësinë të rirrisin bishtat e tyre deri në rreth 18% të gjatësisë së tyre totale të trupit. Ata hamendësojnë se rirritja e bishtit të tyre u jep aligatorëve një avantazh funksional në habitatet e tyre të errëta ujore.

Ekipi kombinoi teknikat e përparuara të imazhit me metodat e demonstruara të studimit të anatomisë dhe organizimit të indeve për të shqyrtuar strukturën e këtyre bishtave të rirritur. Ata zbuluan se këta bishta të rinj ishin struktura komplekse, me një skelet qendror të përbërë nga kërc i rrethuar prej një indi lidhës që ishte i ndërthurur me enët e gjakut dhe nervat.  Gjetjet e tyre janë botuar në revistën Scientific Reports.

"Ajo që e bën interesant aligatorin, përveç madhësisë së tij, është se bishti i rirritur shfaq shenja si të rigjenerimit ashtu edhe të shërimit të plagës brenda së njëjtës strukturë," tha Cindy Xu, një e sapodiplomuar PhD nga programi i biologjisë molekulare dhe qelizore i Shkollës së Shkencave të Jetës të ASU si dhe autorja kryesore e punimit.

"Rirritja e kërcit, enëve të gjakut, nervave dhe luspave ishte në përputhje me studimet e mëparshme të rigjenerimit të bishtit të hardhucës të bëra nga laboratori ynë dhe të tjerë", tha ajo. "Sidoqoftë, ne u befasuam kur zbuluam ind lidhor të ngjashëm me indet e plagëve (janë inde fibroze që formohen pas shkatërrimit të indeve normale pas një sëmundjeje, plage ose operacioni) në vend të muskujve skeletorë në bishtin e rigjeneruar të aligatorit. Studimet e ardhshme krahasuese do të jenë të rëndësishme për të kuptuar pse kapaciteti rigjenerues është i ndryshueshëm midis grupeve të ndryshme të zvarranikëve dhe kafshëve"

"Spektri i aftësive rigjeneruese nëpër specie është magjepsës, padyshim që ka një kosto të lartë për prodhimin e muskujve të rinj," tha Jeanne Wilson-Rawls, bashkëaurtore kryesore si dhe profesoreshë e asociuar në Shkollën e Shkencave të Jetës të ASU.

Alligatorët, hardhucat dhe njerëzit i përkasin të gjithë një grupi kafshësh me shtyllë kurrizore të quajtur amniotë. Përveç studimeve të mëparshme në lidhje me aftësinë e hardhucave për të rigjeneruar bishtat e tyre, zbulimi i një bishti të rirritur kaq të madh dhe kompleks tek aligatorët, siguron informacion të ri dhe të konsiderueshëm në lidhje me procesin rigjenerues në klasifikimin më të madh të kafshëve të amniotave.

Kjo gjithashtu çon në pyetje të reja në lidhje me historinë e këtyre aftësive, dhe mundësitë për të ardhmen.

"Paraardhësit e aligatorëve dhe dinosaurëve dhe zogjve u ndanë rreth 250 milion vjet më parë," tha bashkëautori Kenro Kusumi, profesor dhe drejtor i Shkollës së Shkencave të Jetës të ASU.

"Gjetja jonë se aligatorët kanë mbajtur makinerinë qelizore për të rigjeneruar bishtin kompleks ndërsa zogjtë e kanë humbur atë aftësi, ngre pyetjen se kur gjatë evolucionit kjo aftësi ka humbur. A ka fosile të dinozaurëve, prej të cilëve zogjtë e kanë prejardhjen, që të kenë bishta të rirritur? Ne nuk kemi gjetur ndonjë provë të kësaj deri më tani në literaturën e botuar ".

Studiuesit shpresojnë se gjetjet e tyre do të ndihmojnë në zbulimin e qasjeve të reja terapeutike për riparimin e lëndimeve dhe trajtimin e sëmundjeve të tilla si artriti.

"Nëse e kuptojmë se si kafshë të ndryshme janë në gjendje të riparojnë dhe rigjenerojnë indet, kjo njohuri mund të shfrytëzohet për të zhvilluar terapi mjekësore", tha Rebecca Fisher, bashkëautore dhe profesoreshë në Universitetin e Arizonës, Kolegji i Mjekësisë.

Burimi: © Arizona State University 

Një guidë për llojet e ndryshme të patogjenëve

Patogjenët janë organizma mikroskopikë që shkaktojnë ose kanë potencialin të shkaktojnë sëmundje. Lloje të ndryshme të patogjenëve përfshijnë bakteret, viruset, protistët (si psh ameba, plazmodiumi, etj.), fungi, krimbat parazitarë (si psh krimbat e sheshtë dhe krimbat e rrumbullakët) dhe prionet. Ndërsa këta patogjenë shkaktojnë një shumëllojshmëri sëmundjesh duke filluar nga të voglat deri te kërcënueset për jetën, është e rëndësishme të theksohet se jo të gjithë mikrobet janë patogjenë. Në fakt, trupi i njeriut përmban mijëra lloje bakteresh, kërpudhash dhe protozoa që janë pjesë e florës së tij normale. Këto mikrobe janë të dobishme dhe të rëndësishme për operimin e duhur të aktiviteteve biologjike siç janë tretja dhe për funksionimin e sistemit imunitar. Ato shkaktojnë probleme vetëm kur kolonizojnë vendet në trup që zakonisht duhet të jenë pa mikrobe ose kur sistemi imunitar është i kompromentuar. Përkundrazi, organizmat vërtetë patogjenë kanë një qëllim të vetëm: të mbijetojnë dhe të shumohen me çdo kusht. Patogjenët përshtaten posaçërisht për të infektuar një trup bujtës, për të anashkaluar përgjigjet imune të bujtësit, për t’u riprodhuar brenda tij dhe për t'u larguar prej tij që të transmetohet te një bujtës tjetër.

1. Si transmetohen patogjenët?

Patogjenët mund të transmetohen në mënyrë direkte ose indirekte.  Transmetimi i drejtpërdrejtë përfshin përhapjen e patogjenëve nga kontakti i drejtpërdrejtë nga trupi në trup. Transmetimi i drejtpërdrejtë mund të ndodhë nga nëna tek fëmija si shembull mund të sjellim HIV-in, Zika-n dhe sifilis-in. Ky lloj transmetimi i drejtpërdrejtë (nga nëna te fëmija) njihet gjithashtu si transmetim vertikal. Llojet e tjera të kontaktit të drejtpërdrejtë përmes të cilave mund të përhapen patogjenët përfshijnë prekjen (MRSA), puthjet (virusi herpes i thjeshtë) dhe kontaktet seksuale (virusi i papilomës njerëzore ose HPV).  Patogjenët gjithashtu mund të përhapen me anë të transmetimit indirekt, i cili përfshin kontaktin me një sipërfaqe ose substancë që është e kontaminuar me patogjenë. Ai gjithashtu përfshin kontaktin dhe transmetimin përmes një kafshe ose thumbit të një insekti. Llojet e transmetimit indirekt përfshijnë:

• Ajrore: patogjeni nxirret jashtë (zakonisht nga teshtitja, kollitja, qeshja, etj.), mbetet pezull në ajër dhe thithet ose bie në kontakt me membranat e frymëmarrjes të një personi tjetër.

• Pikat: patogjenët që përmbahen në pikat e lëngut të trupit (pështymë, gjak, etj.) kontaktojnë një person tjetër ose kontaminojnë një sipërfaqe. Pikat e pështymës përhapen më së shpeshti përmes teshtitjes ose kollitjes.

• Përmes ushqimit: transmetimi ndodh përmes ngrënies së ushqimit të kontaminuar ose nga zakone të papërshtatshme të pastrimit pas trajtimit të ushqimit të kontaminuar.

• Përmes ujit: patogjeni përhapet nga konsumi ose kontakti me ujë të kontaminuar.

• Zootonike: patogjeni përhapet nga kafshët tek njerëzit. Kjo përfshin edhe thumbin e insekteve që e transmetojnë sëmundjen nëpërmjet pickimit ose të ushqyerit, si dhe përmes transmetimit nga kafshët e egra ose kafshët shtëpiake tek njerëzit.

Ndërsa nuk ka asnjë mënyrë për të parandaluar plotësisht transmetimin e patogjenit, mënyra më e mirë për të minimizuar shanset për të marrë një sëmundje patogjene është duke mbajtur një higjienë të mirë. Kjo përfshin larjen e duhur të duarve pas përdorimit të banjës, trajtimin e ushqimeve të papërpunuara, trajtimin e kafshëve shtëpiake ose jashtëqitjeve të kafshëve shtëpiake si dhe kur bie në kontakt me sipërfaqet që janë ekspozuar nga mikrobet.

Llojet e patogjenëve

Patogjenët janë shumë të larmishëm dhe përbëhen edhe nga organizma prokariotikë dhe nga ato eukariotikë. Patogjenët më të njohur zakonisht janë bakteret dhe viruset. Ndërsa të dy janë të aftë të shkaktojnë sëmundje infektive, bakteret dhe viruset janë shumë të ndryshëm.  Bakteret janë qeliza prokariote që shkaktojnë sëmundje duke prodhuar toksina. Viruset janë grimca të acidit nukleik (ADN ose ARN) të mbështjella me një proteinë. Ata shkaktojnë sëmundje duke marrë nën kontroll makinerinë e qelizave të bujtësit të tyre për të bërë kopje të shumta të virusit. Kjo veprimtari shkatërron qelizën pritëse gjatë procesit. Patogjenët eukariotikë përfshijnë fungi, protistët protozoarë dhe krimba parazitarë.

Prioni është një lloj unik i patogjenit që nuk është aspak organizëm, por proteinë.  Proteinat Prion kanë të njëjtat sekuenca aminoacide si proteinat normale por janë palosur në një formë anormale. Kjo formë e ndryshuar i bën proteinat prion infektive pasi ato ndikojnë që proteinat e tjera normale të marrin spontanisht një formë infektive. Prionet zakonisht ndikojnë në sistemin nervor qendror. Ata priren të grumbullohen së bashku në indet e trurit duke rezultuar në përkeqësim të neuroneve dhe trurit. Prionet shkaktojnë sëmundjen fatale neurodegjenerative të sëmundjes Creutzfeldt-Jakob (CJD) te njerëzit. Ata gjithashtu shkaktojnë encefalopati spongiforme të gjedhit (BSE) ose sëmundje të lopës së çmendur në bagëti.

2. Bakteret

Bakteret janë përgjegjëse për një numër infeksionesh që variojnë nga asimptomatike e deri te simptomat e papritura dhe ato intensive. Sëmundjet që sjellin bakteret patogjene janë zakonisht rezultat i prodhimit të toksinave (Endotoksinat, Ekzotoksinat).

• Endotoksinat janë përbërës të murit qelizor bakterial që lirohen me vdekjen dhe përkeqësimin e bakterit. Këto toksina shkaktojnë simptoma duke përfshirë temperaturë, ndryshime të presionit të gjakut, të dridhura, shok septik, dëmtime të organeve dhe vdekje.

• Ekzotoksinat prodhohen nga bakteret dhe lirohen në mjedisin e tyre. Tri lloje të ekzotoksinave përfshijnë citotoksinat, neurotoksinat dhe enterotoksinat. Citotoksinat dëmtojnë ose shkatërrojnë lloje të caktuara të qelizave të trupit. Bakteret Streptococcus pyogenes prodhojnë citotoksina të quajtura eritrotoksina që shkatërrojnë qelizat e gjakut, dëmtojnë kapilarët dhe shkaktojnë simptomat që lidhen me sëmundjen e "ngrënies së mishit".  Neurotoksinat janë substanca helmuese që veprojnë në sistemin nervor dhe në tru. Bakteret Clostridium botulinum lëshojnë një neurotoksinë që shkakton paralizë të muskujve.  Enterotoksinat ndikojnë në qelizat e zorrëve duke shkaktuar të vjella dhe diarre të forta. Speciet bakteriale që prodhojnë enterotoksina përfshijnë Bacillus, Clostridium, Escherichia, Staphylococcus dhe Vibrio.

3. Viruset

Viruset janë patogjenë unikë për arsye se nuk janë qeliza por segmente të ADN-së ose ARN-së të mbështjella brenda një kapsidi (zarf proteinash). Ato shkaktojnë sëmundje duke infektuar qelizat dhe duke komanduar makinerinë qelizore për të prodhuar më shumë viruse në mënyrë të përshpejtuar. Ata i kundërpërgjigjen ose shmangin detektimin e sistemit imunitar dhe shumohen me forcë brenda bujtësit të tyre. Viruset jo vetëm që infektojnë qelizat e kafshëve dhe bimëve, por gjithashtu infektojnë edhe bakteret e arkaet.

Infeksionet virale tek njerëzit variojnë për nga ashpërsia, nga të buta (virusi i të ftohurit) e deri në vdekjeprurëse (Ebola). Viruset shpesh shënjestrojnë dhe infektojnë indet ose organet specifike në trup. Virusi i gripit, për shembull, ka një afinitet për indet e sistemit të frymëmarrjes duke rezultuar në simptoma që e bëjnë frymëmarrjen të vështirë.  Virusi i tërbimit zakonisht infekton indet e sistemit nervor qendror ndërsa viruset e ndryshme të hepatitit banojnë në mëlçi. Disa viruse gjithashtu janë lidhur me zhvillimin e disa llojeve të kancerit. Viruset papillomane të njeriut janë shoqëruar me kancerin çervikal, hepatiti B dhe C janë lidhur me kancerin e mëlçisë dhe virusi Epstein-Barr ka qenë i lidhur me limfomën e Burkit (çrregullimi i sistemit limfatik).

4. Fungi

Fungit janë organizma eukariote që përfshijnë majanë dhe mykun. Sëmundja e shkaktuar nga fungit është e rrallë te njerëzit dhe zakonisht është rezultat i prishjes së një pengese fizike (lëkurës etj) ose i një sistemi imun të kompromentuar. Fungit patogjene shpesh shkaktojnë sëmundje duke kaluar nga një formë e rritjes në një tjetër. Që do të thotë, majatë njëqelizore arrijnë të ndryshojnë duke u rritur si myshqe, ndërsa myku kalon nga myk në maja.

Majaja Candida albicans ndryshon morfologjinë duke kaluar nga rritja e qelizave të rrumbullakëta , në rritjen e qelizave të zgjatura (filamentoze) të ngjashme me mykun bazuar në një numër faktorësh. Këta faktorë përfshijnë ndryshime në temperaturën e trupit, pH dhe praninë e disa hormoneve. C. albicans shkakton infeksione vaginale. Në mënyrë të ngjashme, fungit Histoplasma capsulatum jeton si myk filamentoz në habitatin e tij natyror që është dheu, por bëhet i ngjashëm me majanë kur thithet në trup. Shtysa për këtë ndryshim është rritja e temperaturës brenda mushkërive në krahasim me temperaturën e dheut. H. capsulatum shkakton një lloj infeksioni në mushkëri të quajtur histoplazmozë që mund të zhvillohet në sëmundje të mushkërive.

5. Protozoa

Protozoat janë organizma të vegjël njëqelizorë që bëjnë pjesë në Mbretërinë Protista. Kjo mbretëri është shumë e larmishme dhe përfshin organizma të tilla si algat, euglena, ameba, myku i zhulit, tripanosomet dhe sporozoanët.  Shumica e protistëve që shkaktojnë sëmundje tek njerëzit janë protozoarë. Ata e bëjnë këtë duke u ushqyer në mënyrë parazitare dhe duke u shumuar në kurriz të bujtësit të tyre. Protozoa parazitare zakonisht transmetohet te njerzit përmes kontaktit me dheun, përmes ushqimit ose ujit të kontaminuar. Ato gjithashtu mund të transmetohen nga kafshët shtëpiake dhe kafshëve tjera, si dhe nga thumbat e insekteve.

Ameba Naegleria fowleri është një protozoar i pavarur, që gjendet zakonisht në tokë dhe habitate të ujërave të ëmbla. Ajo quhet ameba që ha trurin sepse shkakton sëmundjen e quajtur meningoencefaliti primar amebic (PAM). Ky infeksion i rrallë ndodh kur individët notojnë në ujë të ndotur. Ameba migron nga hunda në tru ku dëmton indet e trurit.

6. Krimbat parazitarë

Krimbat parazitarë infektojnë një numër organizmash të ndryshëm duke përfshirë bimët, insektet dhe kafshët. Krimbat parazitarë, të quajtur edhe helminths, përfshijnë nematodat (krimbat e rrumbullakët) dhe Platyhelminthes (krimbat e sheshtë). Tek njerzit, shumica e këtyre krimbave infektojnë zorrët dhe nganjëherë përhapen në zona të tjera të trupit. Parazitët e zorrëve ngjiten në muret e aparatit tretës dhe ushqehen nga bujtësi. Ata prodhojnë mijëra vezë që çelin brenda ose jashtë (kur largohen nëpërmjet jashtëqitjes) trupit.

Krimbat parazitarë përhapen përmes kontaktit me ushqimin dhe ujin e kontaminuar. Ata, gjithashtu mund të transmetohen nga kafshët dhe insektet tek njerëzit. Jo të gjithë krimbat parazitë infektojnë aparatin tretës. Speciet hematobike të Schistosoma-s për shembull, infektojnë fshikëzën e urinës dhe indin urogjenital. Krimbat Schistosoma banojnë në enët e gjakut. Pasi femrat vendosin vezët, disa vezë dalin nga trupi nëpërmjet urinës ose jashtëqitjes. Ndërsa të tjerët mund të futen në organet e trupit (si psh mëlçia, shpretka, mushkëritë) duke shkaktuar humbje të gjakut, pengesa të zorrës së trashë, shpretkë të zgjeruar ose grumbullim të tepërt të lëngjeve në bark. Llojet e shistosomës transmetohen nga kontakti me ujin që është ndotur me larvat e Schistosoma-s. Këto krimba hyjnë në trup duke depërtuar në lëkurë.

Burimi: © ThoughtCo